به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، تجربه پساشوروی هیچ شکی برای رهبران فدراسیون روسیه باقی نگذاشت. دستیابی به جایگاه قدرت و حفظ آن از یک‌سو و به حاشیه راندن ایالات متحده آمریکا از سوی دیگر، تنها در سایه یک اقتصاد پویا و مدرن محقق خواهد شد؛ اقتصادی که رویکرد اصلی آن اتکا به دانش نوین باشد. چنین تفکری، نخبگان روسی را به این نتیجه رساند که حتی اگر کشور از پیشرفته‌ترین توان نظامی برخوردار باشد، اما اگر پشتوانه آن، ظرفیت‌های اقتصادی و تکنولوژیک مدرن نباشد، هرگز نمی‌تواند جایگاه فدراسیون روسیه در سلسله‌مراتب قدرت جهانی را تضمین کند. از این‌رو از دوره قدرت گرفتن ولادیمیر پوتین از سال 1999 در فدراسیون روسیه تاکنون راهبرد عملیاتی وی با عنوان «قدرت بزرگ مدرن و هنجارمند» در دستور کار قرار گرفته است. طبق این راهبرد مقرر شد روسیه مرحله به مرحله جایگاه علمی، فرهنگی و اقتصادی خود را در عرصه داخلی و بین‌المللی نوسازی کند و تا سال 2030 در رده قدرت ویژه و بزرگ جهانی قرار بگیرد.

محورهای اصلی دستیابی به قدرت اقتصادی

پوتین از روز نخست قدرت گرفتن در فدراسیون روسیه، به‌منظور دستیابی به اهداف خود، محورهایی را به این منظور طراحی کرد. فسادزدایی از ساختارهای مختلف قدرت، تقویت روحیه هویت ملی با شعار روسیه واحد و یکپارچه، تقویت جدی جایگاه دانش در تمامی سطوح فدراسیون روسیه و تقویت شرکت‌های دانش‌بنیان اقداماتی بود که پوتین در سیاستگذاری‌ها خود، مدنظر قرار داد. همچنین آموزش و مشارکت دادن نسل جوان در امور کلان کشوری و پایه‌ریزی سیاست جانشین‌پروری، ایجاد ثبات اقتصادی و افزایش چشمگیر ارزش پولی و جلب اعتماد سرمایه‌گذاران خارجی، حرکت در مسیر توسعه مناسبات با همه کشورها به‌ویژه حوزه آفریقا، تشکیل اتحادیه‌های تجاری و اقتصادی قدرتمند و رقیب برای غرب نیز از محورهای مهم دیگری بود که در دستور کار پوتین قرار گرفت.اما در این میان، راهبرد توسعه دانش برای دستیابی به اقتصاد پویا و کاربردی و دانش‌بنیان که قادر به شکستن تحریم‌ها باشد به صورت ویژه‌ای مدنظر پوتین و دولتمردان او قرار داشت تا جایی که در حال حاضر اولویت عملیاتی بخش‌های مختلف فدراسیون روسیه، زیرنظر مستقیم و ویژه نخست‌وزیر این کشور است.  

در همین راستا و برای تحقق این اهداف، مراکز علمی و پارک‌های علم و فناوری متعددی در سراسر روسیه تشکیل شد تا بازوی اجرایی تحقق راهبرد مذکور باشد. این پارک‌ها مورد حمایت‌های ویژه صندوق‌های اعتباری بود؛ صندوق‌هایی که اقدام به حمایت‌های مالی از شرکت‌های دانش‌بنیان می‌کردند. نمونه آن بنیاد حمایت از صنعت و نوآوری مسکو بود که در سال 2012 با دستور مستقیم رئیس‌جمهور فدراسیون روسیه تشکیل شد و از 10 تا 200 میلیون روبل با بازپرداخت پنج ساله و سود دو درصد به طرح‌های شرکت‌های دانش‌بنیان با سهولت، پرداخت می‌شد.  نکته قابل‌توجه اینکه حداقل 10 درصد از کل مبلغ وام‌ها به‌منظور پروژه‌های تحقیق و توسعه شرکت دانش‌بنیان متقاضی نیز پرداخته شد. شرایط آسان تشکیل پرونده و اعطای وام‌ به متقاضیان، خود نمونه بارزی از حذف سیستم‌های سخت بروکراسی اداری مرسوم در گذشته روسیه بود که نشان‌دهنده اصلاحات بنیادین ساختارهای اداری در این کشور و حرکت به سمت چابک‌سازی سیستم، برای رسیدن به هدف روسیه 2030 بود، از اهمیت توجه دولت روسیه به شرکت‌های دانش‌بنیان همین نکته کافی است که اشاره شود در شهر مسکو به تنهایی 38 پارک علم و فناوری وسیع قرار گرفته که هر کدام از آنها میزبان صدها شرکت دانش‌بنیان و جوانان نوآور است.

85 منطقه، میزبان پارک‌های علم و فناوری

فدراسیون روسیه حکومتی است فدرال با 85 منطقه فدرالی که شامل 22 جمهوری، 46 استان، 9 ناحیه، سه شهر و پنج منطقه خودمختار که در تمام این 85 منطقه فدرالی روسیه پارک‌های علم و فناوری میزبان شرکت‌های دانش‌بنیان روسی هستند. جالب است بدانید هر کدام از مناطق روسیه در خور شرایط آن منطقه سهمی در توسعه فدراسیون روسیه دارند، برای نمونه استان سوردلوفسک، به مرکزیت یکاترینبورگ، در ناحیه فدرالی اورال، مهم‌ترین مرکز صنعتی روسیه است یا استان ساراتوو یکی از مناطق مستعد و بزرگ تولیدات کشاورزی دانش‌بنیان روسیه است که در مرکز شهر ساراتو، پنج پارک علم و فناوری با محوریت فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان کشاورزی فعالیت می‌کنند. این استان با برداشت4210 هزار تن غلات، جایگاه هفتم از نظر متوسط برداشت غلات و با برداشت 1188هزار تن تخمه آفتابگردان در سال، جایگاه دوم از نظر متوسط برداشت تخمه آفتابگردان در روسیه را دارد.همچنین این استان از نظر برداشت صیفی‌جات با متوسط برداشت پنج‌هزار تن در سال جایگاه دهم در روسیه را به خود اختصاص داده است و می‌تواند یکی از شرکای خوب تجاری در حوزه کشاورزی برای ایران و تبادل دانش نوین کشاورزی میان ایران و روسیه باشد.

رشد 3 برابری تولید ناخالص داخلی تاتارستان

 جمهوری تاتارستان نیز یکی از بزرگ‌ترین مراکز صنعتی است که نه‌تنها در روسیه، بلکه در سطح جهان شناخته شده است. در تاتارستان به‌طور میانگین، حجم تولید ناخالص این جمهوری بیش از سه‌ برابر رشد داشته و به رقم 620 میلیارد روبل رسیده است. (در حال حاضر هر دلار آمریکا حدود 65 روبل و هر یورو حدود 75 روبل است). صنایع مهم تاتارستان عبارتند از: هواپیماسازی، هلی‌کوپترسازی، خودروسازی، چوب، صنایع سبک، ماشین‌سازی و فولاد، صنایع پزشکی و داروسازی، صنعت نفت و گاز، صنایع شیمیایی، صنایع غذایی، تولید ابزار، الکترونیک، اپتیک و کشتی‌سازی. از مجموع حجم تولید ناخالص این جمهوری، صنایع ماشین‌سازی  7.49 درصد، تجارت 6.10 درصد،  اختمان‌سازی 9.9 درصد، کشاورزی 9.7 درصد، حمل‌ونقل و ارتباطات هفت درصد و سایر بخش‌ها 14.9 درصد را به خود اختصاص داده‌اند. اما به‌طور کلی بخش عمده‌ای از تولیدات جمهوری تاتارستان شامل انواع هواپیماست که البته تولید هواپیما زیرنظر مستقیم دولت فدرال روسیه است. بقیه محصولات را می‌توان نفت، مازوت، گازوئیل، کائوچوی مصنوعی، استیرن، پلی‌اتیلن، الکل اتیل، محصولات شیمیایی، لاستیک اتومبیل، هلی‌کوپتر، انواع کمپرسور، یخچال، ساعت، تجهیزات پزشکی و چشم پزشکی، دستگاه‌های گرمایشی، کامیون و لوازم یدکی مربوطه، چوب، پوست، خز، دارو و عسل نام برد که بسیاری از این اقلام به خارج از روسیه صادر می‌شوند.  طبق آمار به دست آمده، ماشین‌سازی اساس و پایه صادرات مواد غیرسوختی و غیرخام روسیه است. این حوزه یکی از سه حوزه برتر صادرات روسیه بوده و تا 15 درصد حجم فروش کشور را به خود اختصاص داده است. همچنین محصولات فلزی 30 درصد و فرآورده‌های شیمیایی 20 درصد سهم زیادی در صادرات این کشور دارند. صاحب‌نظران حوزه صنعت و تجارت توسعه صادرات را مدیون گسترش تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان متنوع می‌دانند.

دانش‌بنیان‌ها قوی‌ترین اهرم توسعه صنایع روسیه

اکنون تولیدات دانش‌بنیان به صورت مدرن یکی از قوی‌ترین اهرم‌های توسعه صنایع روسیه است. توجه به صنایع دانش‌بنیان نخستین‌بار در نیروگاه‌های اتمی، کشتی‌های یخ‌شکن (که یکی از صنایع انحصاری و استراتژیک روسیه است) و ماهواره‌های مصنوعی برای ماموریت‌های فرازمینی تحولی شگرف در صنایع فدراسیون روسیه پدید آورد. تا بدانجا که در حال حاضر روسیه یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان تجهیزات نیروگاه‌های اتمی در جهان است. همچنین این کشور محصولات خاصی نظیر لیزرها، دستگاه‌های ناوبری، موتورهای جت، شتاب‌دهنده‌های ذرات و... را بر پایه تولیدات دانش‌بنیان صادر می‌کند و برای تمام موارد استراتژیک مذکور پارک‌های علم و فناوری مجهز و اختصاصی تاسیس کرده تا خانه شرکت‌های دانش‌بنیان باشد و جوانان روسی بی‌دغدغه و در محیطی دانش‌محور به تحقیقات و تولید نیازهای اساسی کشورشان بپردازند.در میان تنوع فراوان محصولات دانش‌بنیان، تولیدات حوزه حمل‌ونقل از اهمیت بالایی برخوردار است، تجهیزات حمل‌ونقل ریلی و لوازم یدکی خودرو در زمره این تولیدات قرار دارد. البته هرساله محصولات جدیدتری علاقه و توجه مصرف‌کنندگان داخلی و خارجی روسی را به خود جلب می‌کند. مانند لوازم خانگی، ازجمله ماشین‌های لباسشویی که به‌طور ثابت شاخص خرید را در روسیه افزایش داده‌اند. تولیدات کارخانه ساخت تجهیزات سرماساز در «کریوگن ماش» که در حومه مسکو واقع است، سالانه به چین و هند صادر می‌شود. این تجهیزات که خریداران فراوانی از کشور‌های دنیا دارد، گاز را به مایع تبدیل می‌کند.

سیستم‌های تولیدی این کارخانه در همه ایستگاه‌های فضایی جهان مورد استفاده قرار می‌گیرد.  در صنعت خودروسازی روسیه نیز برندهایی هستند که محبوبیت و شهرت جهانی دارند، مانند شرکت خودروسازی «کاماز» که محصولات کارخانه‌‌اش را تقریبا به 40 کشور دنیا صادر می‌کند و نمایندگان دانش‌بنیان خود را در پارک علم و فناوری اسکولکووا مستقر کرده و به تبادل دانش می‌پردازد.  قابل ذکر است یکی از مهم‌ترین بازارهای کاماز خودرو در آسیای جنوب‌شرقی است. در سال 2016 در این کمپانی میزان فروش خودرو از شاخص‌های معین شده در بیزنس پلان نیز فراتر رفت. بازار اصلی فروش محصولات این شرکت، ویتنام بود، جایی که کامیون‌های کاماز 6540 و کاماز 65115 با بیشترین استقبال روبه‌رو شدند. صادرات این کامیون‌ها بیش از 60 درصد از حجم صادرات روسیه به ویتنام را تشکیل می‌دهد.

پارک علم و فناوری اسکولکوو مسکو

پارک اسکولکوو یکی از 38 پارک علم و فناوری واقع‌شده در شهر مسکو است. این پارک در محوطه‌ای 400 هکتاری و ساختمانی به وسعت622.96 مترمربع میزبان بیش از250 شرکت دانش‌بنیان روسی است.  از ویژگی‌های طراحی این پارک این است که بخش عمده‌ای از تجهیزات مدرن به کار رفته در ساخت این مجموعه، توسط شرکت‌های دانش‌بنیان ساخته شده و هدف آن معرفی سازه‌ای هوشمند جهت تسری نقاط‌قوت آن در طراحی سازه‌های مدرن شهری مسکو و سایر نقاط در فدراسیون روسیه است. ابتکار استفاده از نزولات آسمانی جهت مصرف در مجموعه و مدیریت پسماند زباله، بهره‌گیری از انرژی‌های پاک و خورشیدی، عدم کابل‌کشی و هدایت شبکه‌های سیمی از زیرزمین جهت بهبود نمای بصری، حذف تردد وسایل نقلیه و ترابری مصرف‌کننده سوخت‌های فسیلی و استفاده از تکنولوژی‌های برقی، استفاده از گاز زباله‌های پسماند برای ایجاد فرآیند سوخت‌و‌ساز و تولید انرژی برقی مجموعه، دارای آزمایشگاه‌های متعدد در حوزه علوم رباتیک، رایانه، صنایع غذایی و کشاورزی، فناوری اطلاعات همراه با تجهیزات کامل برای کاربران از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این پارک است. سالن‌های جلسات متعدد و امکان برگزاری همایش‌های داخلی و بین‌المللی و همه خدمات رفاهی و لجستیک و پشتیبانی‌های مورد نیاز فنی و امکان سرویس‌دهی به شرکت‌های دانش‌بنیان و مراجعان به صورت 24ساعته همراه با خدمات رفاهی از دیگر امکانات این پارک است.  ازجمله امتیازات حضور شرکت‌های دانش‌بنیان در پارک‌های علم و فناوری روسیه تخفیف‌های مالیاتی فراوان و ارائه تسهیلات سریع مالی برای توسعه فعالیت‌های این شرکت‌هاست که بر مبنای مصوبات دولت فدراسیون روسیه جهت حمایت و توسعه کمی و کیفی شرکت‌های دانش‌بنیان این کشور با ماموریت‌های مختلف و مورد‌نیاز برای روسیه در نظر گرفته شده است. 

اسکولکوو در طول سال ده‌ها همایش بین‌المللی استارتاپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان را همراه با برگزاری دوره‌های آموزشی برگزار می‌کند و هم‌اکنون با کشورهای مختلف اروپایی و آسیایی تفاهمنامه همکاری مشترک به امضا رسانده است. فضای خاص طراحی این پارک علاوه‌بر توسعه انرژی و شور جوانان و افزایش بهره‌وری فعالیت آنها، این فرصت را برایشان فراهم کرده است که غرفه‌های دائمی در اختیار داشته باشند تا در طول سال برای معرفی بهتر محصولات دانش‌بنیان خود و بازاریابی و فروش آنها اقدام کنند. برگزاری نشست‌های مختلف و تبادلات فناورانه و همایش‌های استارتاپی از دیگر برنامه‌های مرسوم در این مجموعه است. در کنار تمام فعالیت‌های دانش‌بنیان در پارک اسکولکوو، توجه و حمایت و توسعه برنامه‌هایی با محوریت هوش مصنوعی در تمام زمینه‌ها در این مجموعه در اولویت است.

* نویسنده: روح‌الله مدبر، دکتری تخصصی روابط بین‌الملل، کارشناس مسائل روسیه