به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، در اوایل هفته جاری، حسن روحانی، رئیس‌جمهوری ایران که به یزد سفر کرده بود، در جمع مردم این شهر از کشف یک میدان جدید نفتی در استان خوزستان خبر داد. یک روز پس از اعلام این خبر، بیژن زنگنه در جمع خبرنگاران و اصحاب رسانه جزئیات این کشف جدید را بیان کرد.طبق گفته‌‌های زنگنه، مخزن نفتی جدید ۲۲ میلیارد بشکه بر حجم ذخایر نفت درجا و 2.2 میلیارد بشکه (با احتساب ضریب بازیافت ۱۰ درصد) بر حجم ذخایر نفت قابل‌استحصال کشور می‌افزاید. ذخیره این مخزن 53 میلیارد بشکه است که با در نظر گرفتن اکتشاف‌های پیشین در این ناحیه، در مجموع 53.3 میلیارد بشکه نفت درجا در این منطقه ذخیره وجود دارد. وسعت این مخزن که به نام «نام‌آوران» نامگذاری شده دوهزار و ۴۰۰ کیلومتر مربع در گستره‌ای به طول ۱۳۰ کیلومتر و عرض ۵۰ کیلومتر، در جنوب و غرب شهر اهواز و در دو طرف رودخانه کارون و در میان میدان‌های نفتی منصوری، آب‌تیمور، سوسنگرد، جفیر، سپهر و دارخوین قرار دارد. ضخامت این مخزن 80 متر و عمق آن 3100 متر اعلام شده است. مخزن نام‌آوران به‌عنوان دومین مخزن بزرگ نفتی تاریخ ایران معرفی شده است. نکته قابل‌توجه اینکه در اکتشاف این مخزن، از جدیدترین و به‌روزترین فناوری‌ها‌ و تکنولوژی‌ها استفاده شده است.

لازم به ذکر است فناوری‌های مربوط به اکتشاف و استخراج نفت پیچیده‌تر از فناوری هسته‌ای نیست و دستیابی به این فناوری‌‌ها نیز روند بسیار دشوار و پرهزینه‌ای را دارد. بر این اساس می‌‌توان گفت شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در حوزه نفت و گاز، نقش بسزایی در اکتشاف این مخزن داشته‌اند و اگرچه به دلایل امنیتی، ذکر نام این شرکت‌ها امکان‌پذیر نیست اما به خوبی می‌‌توان دریافت که اتکا به توان و دانش مهندسان و پژوهشگران ایرانی فعال در شرکت‌های دانش‌بنیان، آن هم در شرایط تحریم، نتیجه‌ای جز اکتشاف دومین مخزن بزرگ نفت در کشور نخواهد داشت.

افزایش 30 درصدی ذخایر نفت خام

طبق آمار موجود، ایران هم‌اکنون حدود ۱۵۰ میلیارد بشکه ذخیره اثبات‌شده نفتی در اختیار دارد که با کشف این میدان نفتی ذخایر اثبات‌شده، نفت خام ایران بیش از ۳۰ درصد افزایش خواهد یافت. ذخایر اثبات‌شده، ذخایری هستند که استحصال آنها مقرون‌به‌صرفه است. این ارقام اگرچه ممکن است به‌دلیل معیارهای متفاوت، کشور به کشور متغیر باشد ولی معیاری برای مقایسه کشورهای تولیدکننده نفت به‌شمار می‌رود. این میدان جدید نفتی پس از میدان نفتی اهواز که ۶۵ میلیارد بشکه ذخیره نفت دارد، بزرگ‌ترین میدان نفتی ایران به‌شمار می‌رود. آنچه درمورد این میدان نفتی مهم است موضوع ضریب استحصال است. به‌عبارت دیگر، هرچه در استحصال از این میدان فناوری‌های جدید‌تری به‌کار گرفته شود ضریب بازیافت افزایش یافته و میزان درآمد کشور از این میدان نفتی رشد قابل‌توجهی خواهد یافت تا جایی که اگر ۱۰ درصد ضریب استحصال نفت از این میدان افزایش یابد، ۳۲۰ میلیارد دلار درآمد بیشتر از آن حاصل می‌شود. این امر نشان می‌دهد استفاده از فناوری‌های جدید در اکتشاف و استحصال میادین نفتی ضرورتی انکارناپذیر است.

روش‌های مختلف اکتشاف نفت

اکتشاف نفت روش‌های مختلفی دارد که با توجه به مولفه‌هایی مربوط به عمق مخازن، وسعت، نوع خاک منطقه و مواردی از این قبیل در هر منطقه متفاوت است. با این وجود چند شیوه کلی برای اکتشاف نفت در جهان وجود دارد. روش‌های سطحی، مطالعه لرزه‌نگاری، ژئوشیمی آلی و چاه‌های اکتشافی عمده‌ترین روش‌های اکتشاف میدانی نفتی است. گاهی مطالعه برخی نشانه‌ها در سطح زمین می‌تواند راهنمایی برای کشف مخازن احتمالی باشد. به این صورت که بخشی از لایه‌هایی که هزاران متر زیر‌زمین هستند، ممکن است در اثر عوامل مختلفی به سطح زمین رسیده باشند و  اکتشاف این مخازن از روش سطحی انجام می‌شود.  همچنین روش‌های ثقل‌سنجی و مغناطیسی‌سنجی معمولا برای شناسایی مخازنی که ساختارهای مشخص و معینی (مثل طاقدیس) در اعماق کم دارند به کار می‌روند. در روش لرزه‌نگاری نیز امواج لرزه‌ای در اثر انفجار به صورت موج‌های مکانیکی در لایه‌های درون زمین منتشر می‌شود و برای اینکه بازتاب این امواج از لایه‌های مختلف دریافت شود، گیرنده‌هایی روی زمین تعبیه شده‌اند که بازگشت این امواج را ثبت می‌کنند. این نیز، یکی از روش‌های اکتشاف مخازن نفتی است. با این وجود کارشناسان این حوزه معتقدند هیچ یک از روش‌های گفته شده نمی‌تواند به‌طور قطعی وجود نفت را تایید کند.

تغییر رویکرد اکتشاف میادین نفتی

یکی از نکات حائز‌اهمیت در اکتشاف میدان نفتی نام‌آوران، تغییر رویکرد اکتشافی است که برای نخستین بار در کشور و به دست مهندسان و پژوهشگران ایرانی انجام شده است. طبق گفته‌های مدیر اکتشاف شرکت ملی نفت در مسیر اکتشاف میدان نفتی جدید توجه به نگرش یکپارچه به جای نگاه‌های بخشی و روی آوردن به روش‌های جدید مبتنی‌بر تله‌های ترکیبی و چینه‌ای روشی جدید و مبتنی‌بر فناوری بوده که درنهایت با موفقیت به سرانجام رسیده است. سیدصالح هندی، معتقد است دوران کشف تله‌های ساختمانی و طاقدیسی به پایان رسیده است و از این‌رو باید برای اکتشافات جدید به فکر روش‌های جدید برای تله‌های ترکیبی و چینه‌ای بود. همان‌طور که در اکتشاف اخیر نیز با تکیه بر آخرین فناوری‌های روز دنیا، میدان نفتی نام‌آوران اکتشاف شد. بدیهی است این رویکرد جدید و دانش‌بنیان ادامه دارد و گسترش لایه‌‌های پیشین و کشف لایه‌های جدید نیز بر پایه همین رویکرد انجام خواهد شد.

 به گفته وی رویکرد جدید، استفاده از تله نفتی مرکب که ترکیبی از تغییرات چینه‌ای، سطح تماس آب و تبعیت از طاقدیس‌های قدیمی است، شیوه‌ای دانش‌بنیان است که در اکتشاف اخیر مورد استفاده قرار گرفته است.

300 شرکت دانش‌بنیان، فعال در حوزه نفت و گاز

 در حال حاضر بیش از ۳0۰ شرکت دانش‌بنیان در حوزه نفت و گاز فعالیت می‌کنند که تعداد قابل توجهی از این شرکت‌ها در زمینه قطعات و تجهیزات و مواد شیمیایی در حوزه نفت فعال هستند. فعالیت این تعداد شرکت دانش‌بنیان در حوزه نفت و گاز چند نکته مهم را گوشزد می‌کند؛ نخست آنکه شرکت‌های دانش‌بنیان یکی از ارکان اصلی و اساسی اقتصاد مقاومتی هستند و بدیهی است که دستاورد اتصال صنعت و دانشگاه، رونق صنعت و توسعه آن را رقم می‌زند. از این‌رو در اقتصاد مقاومتی استفاده از توان شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه نفت و گاز که حوزه درآمدزای کشور و زمینه ایجاد‌کننده تکنولوژی و فناوری است، اهداف اقتصاد مقاومتی را محقق می‌کند دوم اینکه، براساس داده‌های موجود با قدیمی شدن چاه‌های نفتی کشور، فشار در مخازن نفت و گاز کشور در حال کاهش است و در نتیجه در بخش بالادست، توانمندی میادین رو به افول می‌رود و تولید هیدروکربور کشور نیز کاهش یافته است. در نتیجه تکنولوژی‌هایی که برای اکتشاف و استخراج چاه‌ها در جهان مورد استفاده قرار می‌گیرد به مرور پیچیده‌تر می‌شوند. اینجاست که ورود شرکت‌های دانش‌بنیان با هدف افزایش سود، کاهش ریسک و مدیریت صنعت اهمیت پیدا می‌کند.

رابطه صنایع و دانش‌بنیان‌‌ها؛ رابطه دوسویه

حال که اهمیت وجود شرکت‌های دانش‌بنیان در صنایع کشور به‌ویژه در صنعت نفت و گاز مشخص شد، این سوال مطرح می‌شود که راهکار تقویت جایگاه شرکت‌های دانش‌بنیان چیست؟ آیا به واقع، تنها صنایع کشور باید از توان شرکت‌های دانش‌بنیان در جهت پیشبرد اهداف خود و اهداف اقتصاد مقاومتی بهره‌مند شوند؟ تجربه کشورهایی که در این حوزه فعالیت داشته‌اند نشان می‌دهد شرکت‌های دانش‌بنیان و صنایع همواره مکمل یکدیگر بوده و همان‌طور که صنایع از دانش شرکت‌های دانش‌بنیان بهره‌مند می‌شوند، صنایع نیز پشتیبان محکمی برای دستیابی شرکت‌های دانش‌بنیان به فناوری‌های روز دنیا هستند. به عبارت دیگر، پیوند میان صنعت و دانشگاه، بایددوسویه باشد. تنها در این صورت است که از یک سو اهداف اقتصاد مقاومتی محقق می‌شود و از سوی دیگر گستره فعالیت دانش‌بنیان‌ها صنایع دیگر را فرا گرفته و در نتیجه توسعه اقتصادی محقق خواهد شد.

* نویسنده: زهرا فریدزادگان، روزنامه نگار