به گزارش «فرهیختگان آنلاین»،  مدتی است اعتراض‌هایی از طرف دانشجویان پیرامون قید نام استاد در مقالات دانشجویان رشته‌های تحصیلات تکمیلی به‌خصوص مقالات استخراج‌شده از پایان‌نامه‌ها مطرح می‌شود. اعتراض‌هایی که مشکل اصلی آنها در دستورات دانشگاه و نشریات علمی و نحوه امتیازدهی نهفته است. براین اساس دانشجویان ملزم هستند نام استاد خود را به‌عنوان نویسنده اول و مسئول در مقالات خود بیاورند، با این کار دانشجویان هم امتیاز کمتری نسبت به استاد خود دریافت می‌کنند و هم مقاله‌ای که ممکن است به‌تنهایی آن را نوشته باشند، با استاد خود سهیم شوند. همین موضوع باعث شده یکی از دانشجویان علامه طباطبایی در شکایتی به دیوان عدالت اداری خواهان حذف تبصره 1 ماده 11 شیوه‌نامه نظارت بر اجرای دوره دکتری آموزشی– پژوهشی دانشگاه علامه طباطبایی مصوب 1394، مبنی‌بر درج شرط نویسنده مسئول بودن استادراهنما در مقالات علمی– پژوهشی مستخرج از رساله دکتری بشود. این دانشجو از دو جهت به این تبصره شکایت کرده است که اولا چاپ مقالات دکتری باید همراه با نام استادراهنما باشد و ثانیا نام استادراهنما به‌عنوان نویسنده مسئول مقاله نوشته شود. اول مردادماه دیوان عدالت اداری حکم خود را مبنی‌بر این شکایت صادر کرد و طرف دانشجو را گرفت.

براساس این حکم الزام دانشجو به درج نام استادراهنما به‌عنوان «نویسنده مسئول» مغایر قانون است؛ چراکه براساس قانون حمایت از حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان (اصلاحی ۱۳۸۹)، مقاله علمی-پژوهشی مستخرج از پایان‌نامه، اثر حقوقی مستقلی است که پدیدآورنده آن دانشجو است و مالک فکری آن محسوب می‌شود و استادراهنما صرفا وظیفه نظارت بر آن را دارد و طبق آن شیوه‌نامه نظارت بر اجرای دوره دکتری آموزشی-پژوهشی دانشگاه علامه طباطبایی بخشی را که ناظر بر شرط نویسنده مسئول بودن استادراهنما در مقالات علمی و پژوهشی مستخرج از رساله دکتری است، باطل کرد. به همین خاطر گفت و گویی با چند تن از دانشجویان و اساتید دانشگاه پیرامون این موضوع داشتیم.

   استادراهنما کاری نمی‌کند!

شاید بتوان این حکم دیوان عدالت اداری را گام تازه‌ای در جهت احقاق حقوق دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانست که تاکنون مجبور بوده‌اند مقالات خود را با نام استاد به چاپ برسانند. در همین مورد رحیمی، دانشجوی دکتری دانشگاه تهران ابتدا با اشاره به این موضوع که هنوز رانت چاپ مقالات وجود دارد، گفت: «یک قانون نانوشته وجود دارد که بیشتر اساتید از آن استفاده می‌کنند. در این روند نشریات و مجلات داخلی مقاله دانشجویی را که براساس پایان‌نامه خود نوشته است اگر بدون ذکر نام استادراهنما باشد، چاپ نمی‌کنند و درواقع حتما باید قبل از  نام نویسنده عناوینی مانند دکتری وجود داشته باشد.»

این دانشجوی دکتری گلایه خود را این‌گونه بیان می‌کند: «استادراهنما مبلغی را در ازای همکاری‌ با دانشجو دریافت می‌کند، درصورتی که وظیفه او راهنمایی دانشجو است. پس عملا الزامی برای ثبت اسم استادراهنما وجود ندارد، زیرا حتی یک کلام از مقاله یا پایان‌نامه را استادراهنما ننوشته است. طبق اساسنامه حتی یک کلمه از پایان‌نامه متوجه استاد نبوده و اگر پایان‌نامه و مقاله‌ای دارای ایراد باشد، نقص آن برعهده نگارنده و پژوهشگر است. در این روند استادراهنما به‌طور کلی راهنمایی‌هایی را انجام می‌دهد و به دانشجو می‌گوید چه اقداماتی را انجام دهد، اما سایر موضوعات آن ازجمله تحقیقات و جزئیات را محقق جلو برده است. جالب آنجاست اگر محقق اشتباه کرده باشد، اساتید خطایی را برعهده نمی‌گیرند، اما می‌خواهند از سود آن که همان امتیازات چاپ مقاله است، استفاده کنند، بدون آنکه ذره‌ای تلاش کرده باشند.»

این دانشجو می‌گوید: «حذف نام استادراهنما چنانکه گفته شد، باعث دشوار شدن چاپ مقاله در ژورنال‌ها و نشریات داخلی می‌شود، البته اگر دانشجو بتواند مقاله خود را برای نشریات علمی خارجی بفرستد؛ به خاطر اینکه چنین عنوان‌هایی برای آنها اهمیت ندارد، درواقع به شرط داشتن کیفیت، مقاله چاپ می‌شود.» او ادامه می‌دهد: «این اقدام، کار بسیار خوبی است، چون عملا استادراهنما کار چندانی برای نوشتن پایان‌نامه یا مقاله نکرده است که بخواهیم نام او را در ابتدای مقاله منتشر کنیم.»

   زحمات دانشجو به نام اساتید

شکوهی یکی دیگر از دانشجویان دکتری دانشگاه تهران این گام را به نفع دانشجو دانسته و گفت: «این گام یقینا به نفع دانشجویان است و باعث می‌شود اساتید براساس پایه‌های دقیق‌تری ارتقا پیدا کنند، چراکه یکی از ملاک‌های ارتقای مراتب دانشگاهی اساتید مقالاتی است که دانشجویان زحمت نگارش آن را برعهده دارند، اما نام استاد به‌عنوان پژوهشگر در آنها نوشته می‌شود.»

او گفت: «فرض کنیم من استاد هستم و سالی چند دانشجو دارم که حداقل پایان‌نامه یا دکتری را با من برداشته‌اند، به‌راحتی پس از چند سال می‌توانم 10 تا 20 پایان‌نامه و به تبع آن مقاله داشته باشم، بدون اینکه کار خاصی انجام داده باشم. مساله اینجاست که این موضوع به پایه‌ای برای ارتقای اساتید تبدیل شده است و حتی نوعی رکود علمی را در برخی اساتید به وجود آورده، چراکه مقالات اساتید به این سبب که استادراهنمای دانشجویان هستند به صورت اتومات توسط دانشجویان نوشته می‌شود و عملا اقدام خاصی برای تولید مقاله توسط اساتید صورت نمی‌گیرد. در پایان‌نامه‌ها و مقالات عملا اساتید راهنما کار چندانی انجام نمی‌دهند و گاها حتی راهنمایی خاصی هم نمی‌کنند، درواقع اکثرا این خود دانشجو است که کار را پیش می‌برد. به‌عنوان مثال من 99% کارهای مقاله خودم را پیش بردم و استاد اصلا راهنمایی خاصی نکرد.»

او گفت: «معمولا مرسوم است از بابت احترام و اینکه مجلات علمی مقاله را برای چاپ قبول کنند، نام استاد به‌عنوان نویسنده مسئول منتشر شود و به همین دلیل اعتبار مقاله از آن استاد می‌شود. در اینجا حق دانشجو ضایع می‌شود، چراکه استادراهنما کار خاصی انجام نداده است، اما بیشتر امتیاز مقاله برای استادراهنما ثبت می‌شود و با آنکه دانشجو همه کارها را انجام داده است عایدی خاصی از این طریق نصیبش نمی‌شود ولی استاد از همین طریق می‌تواند پیشرفت کند.»

شکوهی گفت: «مدتی پیش در یکی از سایت‌های آماری پیرامون مقالات، آمار عجیبی دیدم؛ علی ربیعی، سخنگوی دولت از سال 88 تا 95، 232 مقاله داشته است. اگر مثبت فکر کنیم و بگوییم کپی یا تقلب وجود نداشته، خیلی از این مقالات برای دانشجویان بوده که پایه‌ای برای ارتقای اساتید شده است.» او ادامه داد: «این موضوع از این جهت می‌تواند مطلوب باشد که دانشجو استفاده خود را از مقالات و پایان‌نامه‌های خود داشته باشد. استاد از دانشجو استفاده می‌کند، از طرفی پول استادراهنمایی خود را نیز دریافت و به واسطه این مقالات ارتقا پیدا می‌کند و با آنکه عملا راهنمایی خاصی انجام نداده، این مقالات در رزومه وی ثبت می‌شود.» این دانشجوی دکتری ادامه داد: «یکی از موضوعاتی که نشان می‌دهد اساتیدراهنما کار خاصی انجام نمی‌دهند، این است که اگر از خیابان انقلاب یک مقاله بخرید و آن را به استادراهنما تحویل دهید، استاد متوجه این موضوع نمی‌شود. اگر استادراهنما واقعا در این سیستم دخیل باشد، عملا چنین اتفاقی نخواهد افتاد. اما شاهد آن هستیم که استادراهنما اصلا در جریان امور نیست. حال چگونه است که نام استادراهنما به‌عنوان نویسنده مسئول مقاله قید می‌شود. حتی در برخی مقالات و پایان‌نامه‌ها برخی دانشجویان دست به آمار‌سازی نیز می‌زنند، اما استادراهنما اصلا متوجه نمی‌شود. همه اینها نشان‌دهنده آن است که اتفاق اخیر می‌تواند به نفع دانشجویان باشد و البته روند ارتقای اساتید تصحیح شود و هر فردی نتیجه زحمات خود را دریافت کند.»

   دانشجو پله رشد اساتید

نادیان یکی دیگر از دانشجویان دکتری دانشگاه تهران در حمایت از این اقدام دیوان عدالت اداری، گفت: «معمولا وقتی استادراهنما با دانشجویی کار می‌کند، عملا بار اصلی روی دانشجو است. برای مثال استادراهنمای خودم با آنکه از پایان‌نامه راضی بود، تنها زمانی پایان‌نامه من را دید که تکمیل شده بود و فقط آن را مطالعه کرد. در همین روند می‌شود گفت وقتی مقاله‌ای از این پایان‌نامه به دست می‌آید، هیچ ارتباطی با استادراهنما ندارد؛ چراکه هیچ کار علمی‌ای برای آن انجام نداده است. بیشتر اوقات استاد برای اینکه کاری روی مقاله انجام نداده حتی نمی‌داند مقاله درمورد چه چیزی است.»

او نیز در رابطه با اعمال سختگیری‌ در روند چاپ مقاله دانشجویان در ژورنال‌های داخلی، گفت: «اما زمانی که دانشجویان برای چاپ مقاله سراغ مجله‌ای می‌روند این خلأ وجود دارد که اگر نام استاد نباشد، مقاله چاپ نمی‌شود یا سختگیرانه چاپ می‌شود.»

این دانشجوی مقطع دکتری ادامه داد: «پولی که استاد دریافت می‌کند به این دلیل است که بتواند دانشجوی خود را پرورش دهد، اما در دانشگاه‌ها چنین اتفاقی نمی‌افتد. در دانشگاه‌های ما یک معامله دوسر سود برای استاد رخ می‌دهد، از طرفی استاد با آنکه کاری برای مقاله انجام نداده، با توجه به بودن اسم استادراهنما به‌عنوان نویسنده مسئول امتیاز آن را دریافت کرده و می‌تواند از امتیاز‌های ارتقای آن استفاده کند، از طرفی مبلغی را در این زمینه دریافت کرده است. البته برخی اساتید حق را رعایت می‌کنند.»

او از ذی‌نفع دانستن دانشگاه در مقالات دانشجویان نیز گلایه کرده و گفت: «دانشگاه و استادراهنما خود را به‌عنوان ذی‌نفع می‌دانند و عملا زمانی که فرد قصد چاپ کردن مقاله یا انتشار آن به صورت کتاب را دارد، باید مجوز این دو را دریافت کند. زمانی که دانشجو برای نوشتن مقاله خود بیشتر اقدامات علمی را انجام داده است، این موضوع که بدون اجازه استادراهنما و دانشگاه چاپ نمی‌شود، نمود خوبی ندارد و یک نوع بی‌رغبتی برای دانشجویان ایجاد خواهد کرد.»

نادیان گفت: «دانشجویان در روند فعلی متضرر شده و به‌عنوان پله‌ای برای رشد استاد محسوب می‌شوند، زیرا زمانی که مقاله با نام نویسنده مسئول دیگری چاپ می‌شود، عمده امتیاز برای آن فرد آورده می‌شود. این درصورتی است که استادراهنما زحمت بسیار کمتری نسبت به دانشجو کشیده. درنهایت باید گفت دیوان عدالت اداری گام بسیار خوبی را در دفاع از حقوق دانشجویان برداشته است.»

   توهینی به جامعه علمی کشور

علی‌اشرف نظری، عضو هیات‌علمی دانشگاه تهران نیز در ادامه با تایید سخنان دیگر افراد موافق می‌گوید: «از ابتدا ایده من این بوده که در رساله، پایان‌نامه، مقاله یا هر چیز دیگری که حاصل زحمت دانشجو است، الزامی برای اینکه اسم افراد دیگری در آن قرار بگیرد، وجود نداشته باشد. البته این مساله متاسفانه رایج شده و فقط زمانی که دانشجو زحمت بسیاری کشیده و می‌خواهد مقاله‌ای به چاپ برساند، باید این‌گونه عمل کند.»
او افزود: «مجله‌هایی هستند که ادعا می‌کنند ما فقط فلان دکتر و استاد را می‌شناسیم و از نام آنها استفاده می‌کنند، در حالی‌که اصلا به محتوا توجه نمی‌کنند. ایده کلی من این بوده که این روش مرسوم غلط است. در دانشگاه تهران هم از ابتدا چنین روشی در گروه علوم سیاسی مرسوم نبوده و استادان پیشکسوت که ما از محضر آنان استفاده کردیم و دانشجویشان بودیم، با مناعت‌طبع و حتی با اصرار ما دانشجویان آن موقع حاضر به پذیرش چنین چیزی نمی‌شدند.»
این استاد دانشگاه تهران ادامه می‌دهد: «استاد راهنمای خودم را اگر بخواهم مثال بزنم، به هیچ عنوان الزامی از طرف ایشان وجود نداشت و ایشان اصلا الزامی به اینکه ما دانشجویان با نام او حتما مقاله‌ای چاپ کنیم، نداشتند. بنده پیشنهادم این است که هرکسی حاصل زحمات خود را منتشر کند؛ به نظرم این‌گونه عمل کردن در چارچوب احترام به اصل نگارش علمی حقوق نویسنده شایسته‌تر است.»

او افزود: «اگر اغلب اساتید موردنظر مشارکتی در کار یا مقاله داشته باشند، یک بحث دیگر است. حتی اگر بازبینی خاصی انجام دهند و پوشه اولیه را نیز نگهداری کنند، نشان می‌دهد چقدر در کار مشارکت داشته‌اند. باز هم حرفی نیست، اما متاسفانه روال جاری نشان می‌دهد یک‌سری افراد بی‌آنکه هیچ نقشی در کار، محتوا و تحقیقات داشته باشند، اسم‌شان را اضافه می‌کنند، به خاطر این است که برخی اساتید در کتاب «روش پژوهش و نگارش علمی» که نوشته خودم است، حدود 300 مقاله در سال 96 به چاپ رسانده‌اند. مگر چنین فرضی اصلا منطقی است؟ اسم استاد فقط ظرفیتی شده برای چاپ مقاله‌هایی که اساسا حتی آن را ندیده‌اند و وقتی ایرادی هم بر آن گرفته می‌شود، عنوان می‌کنند که آن کار برای من نبوده و برای دانشجو است.»

اشرف نظری می‌گوید: «همین نکته برای جامعه علمی کشور توهین است. در گذشته اصلا اینچنین نبود و اساتید به این شکل عمل نمی‌کردند. ما باید مقید باشیم کاری که برای ما نیست، حتی اگر تلاشی هم برای بازبینی یا ارزیابی کار داشته باشیم، اسم خودمان را به‌عنوان نویسنده چاپ کنیم، بلکه از او به‌عنوان یک داور، ارزیاب یا کسی که از او مشورت فکری گرفته شده است، یاد شود نه به‌عنوان کسی که نویسنده کار است.»

   حداقل سهم استادراهنما 50 درصد است

به نظر می‌رسد مسئولان دانشگاهی نظر متفاوتی نسبت به دانشجویان پیرامون این مساله دارند، سیدحسین حسینی، معاون آموزشی دانشگاه تهران رای دیوان عدالت‌ اداری را رای عجیبی دانست و گفت: «اتفاق عجیبی رخ داده است، پایان‌نامه یک طرح تحقیقاتی است که موضوع آن توسط استادراهنما تصویب می‌شود، بنابراین ایده طرح با استادراهنماست. از طرفی ممکن است در حوزه‌هایی مانند علوم انسانی نیازی به پشتیبانی مالی وجود نداشته باشد اما در حوزه‌های فنی، کشاورزی و... طرح‌هایی هستند که نیاز به پشتیبانی مالی دارند یعنی استاد باید با کمک از گرنت پژوهشی خود این موضوع را پشتیبانی کند و اگر این پشتیبانی صورت نگیرد قطعا پایان‌نامه و مقاله به جایی نخواهد رسید. بنابراین موضوع اصلا کاملا برعکس است.»

 حسینی اما نظر عجیبی پیرامون مالکیت مقالات دارد و معتقد است که استادراهنما حداقل سهمی 50 درصدی از مقالات دانشجویان دارد. او ادامه می‌دهد: «از لحاظ مالکیت مادی و معنوی سهمی که باید برای طرفین قائل شویم، سهمی 50- 50 است.»

او پیرامون دلایل استفاده از نام استادراهنما به‌عنوان استاد مسئول نیز گفت: «در دانشگاه نیز گفته می‌شود که حتما نویسنده اول در مقالاتی که از پایان‌نامه استخراج می‌شود، اسم دانشجو به‌عنوان اسم نویسنده مسئول آورده شود، ولی نویسنده مسئول بودن از این جهت اهمیت دارد که هر اتفاقی که صورت گیرد باید یک نفر که شخصیت حقوقی دارد پیگیر آن باشد، به همین دلیل عضو هیات‌علمی به دلیل داشتن این نوع شخصیت و به این دلیل که می‌تواند اگر مقاله‌ای در مجله‌ای بی‌کیفیت چاپ شود، پاسخگو باشد.»

حسینی ادامه می‌دهد: «چیزی که اکنون ترویج می‌شود و سهم ما نسبت به دنیا در آن کم است، ترویج مشارکت علمی گروهی است، خلاف آنچه فکر می‌کنیم انتشار مقاله به نام یک نفر یک عمل پسندیده علمی نیست، بلکه میانگین تعداد افرادی که در مقالات خارجی در حوزه‌های فنی منتشر می‌شود بالای هفت نفر و در حوزه علوم انسانی بالای سه، چهار نفر است. عملا انفرادی پیش رفتن ما امر پسندیده‌ای در این زمینه نیست.»

   چاپ مقاله بدون اسم استاد راهنما ممنوع  

غلامرضا وثوقی، مدیر تحصیلات تکمیلی دانشگاه صنعتی‌شریف نیز با مخالفت با حکم دیوان عدالت اداری گفت: «نظر شخصی من این است که اگر چنانچه استاد راهنما نقش در پیشبرد علمی مقاله داشته باشد قاعدتا نقش ایشان در مقاله عنوان بشود، مگر اینکه حضور استاد در نوشتن مقاله کم باشد.»

وثوقی نیز همان ایراد اعتبار مقالات را آورد و گفت: «وقتی رساله دکتری با نام یک دانشگاه صحت و اصالت پیدا می‌کند، اگر پس از آن خدشه‌ای در اعتبار مقاله چاپ شده در مجله‌ای به وجود بیاید، چه کسی پاسخگوی آن مجله خواهد بود. از طرفی قاعدتا لازم است تا کیفیت علمی مقاله توسط استادی تایید شود و اگر نام استادی نباشد، یعنی نظارت و مسئولیت صحت متوجه دانشجویی می‌شود که پس از فارغ‌التحصیلی دیگر در دانشگاه هیچ مسئولیتی ندارد و ضرر و زیان اشتباه در مقاله معطوف به دانشگاه می‌شود در صورتی که استاد ماندگاری دارد.»

او ادامه می‌دهد: «70 تا 80 درصد کار مقالات را دانشجویان انجام می‌دهند اما چاپ مقاله بدون نام استاد یقینا اشکال دارد. هرچند نقش خود را جزئی بداند و در مواردی استاد اگر نقشی نداشته باشد در مقاله اسم خود را نمی‌آورد.»