مجید کیاورز عضو هیات علمی دانشگاه تهران در گفت‌وگو با «فرهیختگان»:
به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، چند سال پیش، وقتی تازه جواب انتخاب‌رشته‌های کنکورمان آمده بود و نتیجه 12سال درس‌خواندنم را در مدرسه می‌دیدم، هر کسی که از این نتیجه می‌پرسید و می‌گفت چه رشته‌ای قبول شده‌ام، در جواب از من «سنجش از دور و GIS» را می‌شنید، بدون‌استثنا منتظر سوال دوم می‌شدم؛ «چی هست؟!» و برای آنکه تا حدودی بهتر بتوانم رشته‌ای را که قرار بود چهار سال در دانشگاه بخوانم، معرفی کنم و احتمالا سوال دیگری برایش ایجاد نشود، می‌گفتم رشته‌ام به ماهواره‌های فضایی ربط دارد و با تصاویری که آنها از زمین می‌گیرند، سروکار داریم. حالا هم که هفته جهانی فضا، به تازگی به اتمام رسیده است، اولین و اصلی‌ترین چیزی که به ذهن‌ها می‌رسد، ماهواره‌ها هستند و استفاده‌هایی که در زندگی روزمره از آنها می‌کنیم و تاثیراتی که بر زندگی ما دارند. از طرفی چند وقتی هست در فضای عمومی کشور، بحث پرتاب و ساخت ماهواره‌های داخلی و ملی نیز داغ است و این هفته فرصت خوبی بود تا اندکی با وضعیت فضایی کشور، در بخش سنجش از دور آن آشنا شویم. شاید خیلی از خوانندگان این متن هم مثل همه آنهایی که از رشته دانشگاهم می‌پرسیدند، نام این رشته و علم جهانی را نشنیده باشند اما زندگی همه‌مان بی‌تاثیر از آن نیست.
مختصری از سنجش از دور و فضایی
درمورد سنجش از دور هم مثل بسیاری از علوم دیگر، تعریف‌های زیادی شده است که هر کدام بخشی از این علم را توصیف می‌کنند، اما اگر بخواهیم به ساده‌ترین آنها اشاره کنیم، سنجش از دور را علم، هنر، فناوری به دست آوردن اطلاعات از پدیده‌ها، مناطق و اشیا، بدون تماس مستقیم با آنها که با استفاده از انرژی الکترومغناطیس به دست می‌آید می‌توان تعریف کرد که اصلی‌ترین ابزار دریافت این اطلاعات، ماهواره‌ها و سنجنده‌ها هستند؛ ماهواره‌ها به‌عنوان کلیت ابزار به دست آوردن اطلاعات که از بخش‌های مختلفی تشکیل می‌شوند و سنجنده‌ها به‌عنوان یکی از این بخش‌ها که وظیفه تصویربرداری از سطح زمین را برعهده دارند. این علم هم مانند بسیاری از علوم فضایی و هوایی با اهداف نظامی شکل گرفت و عموم ماهواره‌هایی که به فضا پرتاب می‌شدند، اهداف نظامی و سیاسی داشتند اما با گذشت زمان و خاموش‌شدن آتش جنگ‌های جهانی و گسترش این علم فضایی، کشورها به استفاده‌های غیرنظامی نیز روی آوردند و ماهواره‌ها و سنجنده‌هایی را ساختند و پرتاب کردند که می‌توانستند برای شناخت بهتر زمین و پدیده‌های آن به انسان‌ها کمک کنند تا هم هزینه‌های بالای بعضی روش‌های زمینی را نداشته باشند و هم در زمان کمتری انسان‌ها را به پردازش‌ها و تحلیل‌ها برساند. لازم به یادآوری است علاوه‌بر ماهواره‌هایی از این دست که مورد استفاده در سنجش از دور هستند، ماهواره‌های مخابراتی، موقعیت‌یابی، جاسوسی و... نیز بخشی از فناوری‌های فضایی کشورها را تشکیل می‌دهند، اما به جهت اهمیت سنجش از دور و کم‌شناخته‌تر بودن آن برخلاف کاربرد زیاد آن در زندگی انسان‌ها، ما این بخش از صنعت فضایی کشور را بررسی می‌کنیم.
هفته جهانی فضا
در سال ۱۹۹۹، مجمع عمومی سازمان ملل (United Nations)، قطعنامه‌ای را تصویب کرد که طی آن چهارم تا دهم اکتبر هر سال (۱۳ تا ۱۹ مهر)، به‌عنوان هفته جهانی فضا، انتخاب شد. هدف از این کار، ترویج و توسعه دانش فضایی و آشنا‌کردن مردم و جوانان از نقش فناوری فضایی در زندگی انسان‌ها بود. هرساله نیز شعاری را برای این یک هفته درنظر می‌گیرند تا عموم فعالیت‌ها و برنامه‌هایی که در طول آن برگزار می‌شود حول آن محور بررسی شود و امسال هم شعار «ماه، دروازه‌ای به سوی ستارگان» از سوی انجمن هفته جهانی فضا انتخاب شده بود. در کشور ما هم هرساله، در این هفته فعالیت‌ها و همایش‌های مرتبطی برگزار می‌شود. کافی است نگاهی به اخبار و سایت‌های مختلف بیندازیم تا متوجه شویم طی این یک هفته‌ای که گذشت چه اتفاقاتی پیرامون این مساله در کشور افتاد؛ از همان آغاز این هفته، اخبار متعددی درمورد برگزاری سمینارها، کارگاه‌ها و همایش‌ها گفته شده بود که برخی توسط سازمان فضایی و برخی هم توسط دانشگاه‌های مختلف کشور که با رشته‌های فضایی مرتبط هستند، برگزار شد. اما همچنان مهم‌ترین اخباری که حول هفته فضا به گوش می‌رسید، پیرامون فعالیت‌های ساخت و پرتاب ماهواره‌های سنجشی و مخابراتی است تا جایی‌که در اولین روز از آغاز این هفته، وزیر ارتباطات در همایش افتتاحیه هفته جهانی فضا خبر از در مدار قرار‌دادن ماهواره‌ای با دقت تصویربرداری یک‌متر تا سال ۱۴۰۰ داد. همچنین در این همایش مرتضی براری، معاون وزیر ارتباطات و رئیس سازمان فضایی کشور از تلاش برای تکمیل سه ماهواره پارس۱، ظفر و ناهید۱ و تحویل آن به سازمان هوافضا خبر داد که از بین این سه ماهواره، ماهواره‌های ظفر و پارس۱ جزء ماهواره‌های سنجشی محسوب می‌شوند. همچنین افتتاح مدرسه سنجش از دور یکی‌دیگر از اقداماتی بود که در همایش افتتاحیه هفته جهانی فضا برگزار شد و در آن سازمان فضایی کشور مباحث مرتبط با این علم برای آشنایی بهتر آن در سه سطح آموزشی را در اختیار علاقه‌مندان قرار داد.
وضعیت خوب ماهواره‌های فضایی کشور
بحث داغ این روزهای پرتاب ماهواره‌های کشور باعث نشد به این آماری که تقریبا می‌توان از هر جایی به دست آورد، بسنده کنیم و به همین خاطر گفت‌وگویی با یکی از متخصصان سنجش از دور کشور داشتیم و مجید کیاورز، عضو هیات‌علمی دانشگاه تهران در رابطه با جایگاه فعلی و پیشرفت‌های فناوری سنجش از دور در کشور به «فرهیختگان» گفت: «صنعت فضایی به صورت زنجیروار، چند بخش اصلی دارد، یکی از این بخش‌ها، ساخت ماهواره‌هاست، بخش دیگر مربوط به ساخت سنجنده‌هاست که وظیفه تصویربرداری از زمین را دارند و بخش آخر هم درمورد تکنولوژی پرتاب آنهاست که در زمینه ساخت ماهواره و تکنولوژی پرتاب آن، پیشرفت‌های خوبی داشته‌ایم و تا ارتفاع خاصی امکان پرتاب ماهواره‌ها داریم، اما در بحث ساخت سنجنده‌ها، سنسورها و CCD تصاویر هنوز پیشرفت‌ها خوب نبوده و شرکت‌هایی هم که در ساخت سنجنده‌ها فعالیت می‌کنند، تعدادشان محدود است و قابلیت ساخت سنجنده در دریافت بخشی از طیف الکترومغناطیس را دارا هستند، به همین خاطر در این زمینه هنوز به کشورهای دیگر وابستگی داریم. در حال حاضر 11 کشور در جهان به تکنولوژی مستقیم پرتاب ماهواره دست یافته‌اند که ما نیز بین آنها هستیم.»
او در پاسخ به این سوال که وضعیت استفاده از این نوع فناوری فضایی در کشور تا چه اندازه رضایتمند است، گفت: «رشد و پیشرفت خوبی در دانشگاه‌های کشور نسبت به این مساله ایجاد شده است و در زمینه‌های علمی و دانشگاهی، موفق بوده‌ایم، اما در وزارتخانه‌ها و سازمان‌ها همچنان ضعیف عمل کرده و از داده‌های دریافتی ماهواره‌های سنجشی، در سطح تصمیم‌گیری‌ها استفاده نمی‌شود و به جایگاهی که باید نرسیده‌ایم، حال آنکه بسیاری از کشورها، مثل چین و هند در بحث بودجه‌بندی و مدیریتی این علم، بسیار جلوتر از ما هستند.»
این استاد دانشگاه در واکنش به این سوال که وضعیت نیروهای فعال و درگیر در پروژه‌های ساخت ماهواره‌های داخلی چگونه است، گفت: «نیروهای متخصص خوبی در این زمینه پرورش یافته و متخصصان چند رشته و حوزه مثل فیزیک، برق، الکتروابتیک، ژئومتیکس و... با هم همکاری و فعالیت می‌کنند، به‌خصوص در سه دانشگاه صنعتی‌شریف، صنعتی امیرکبیر و علم و صنعت که پژوهشگاه‌های مخصوصی نیز برای این کار راه‌اندازی کرده‌اند. عموم فعالان این پژوهشگاه‌ها که از اعضای هیات‌علمی دانشگاه‌ها یا دانشجوهای مقاطع کارشناسی‌ارشد و دکتری هستند، نسبت به دانشگاه‌های دیگر در این امر پیشرو بودند.»
از مدرسه سنجش از دور تا همکاری‌های جهانی
کیاورز در واکنش به یکی از فعالیت‌های سازمان فضایی مبنی‌بر افتتاح مدرسه سنجش از دور که با هدف آشنایی بیشتر با این علم ایجاد شده است و پیش‌تر درباره آن توضیح دادیم، گفت: «اگر هدف از این برنامه و برنامه‌های این‌چنینی، این باشد که افراد بتوانند علاقه‌مندی خود به این رشته را دریابند اتفاق خوبی است اما مهم‌تر این است که سنجش از دور در سطح تصمیم‌گیری‌ها و تحلیل‌های موضوعات مرتبط کشور وارد شود و بیشتر از بحث فرهنگ‌سازی برای عموم جامعه در ابعاد کلان جایگاه خود را پیدا کند.» او در ادامه در پاسخ به این سوال که همکاری با کشورهای دیگر در زمینه‌های فضایی چقدر منفعت دارد، گفت: «استفاده از تجربیات این کشورها می‌تواند اتفاق مثبت این همکاری‌ها باشد تا راه‌هایی که در این مسیر می‌خواهیم طی کنیم را از صفر شروع نکنیم اما آنها نیز تا حدی، بخشی اسناد فعالیت‌های خود را که در قالب مقاله و گزارش تهیه کرده باشند با ما به اشتراک خواهند گذاشت و اصلی‌ترین کار برای پیشرفت در این همکاری‌ها این است که به نیروی متخصص خود اتکا کنیم اما عموما سیاست‌ها این‌گونه است که نیروهای متخصص را به دلایلی چون عدم‌حمایت‌های مالی از دست می‌دهیم و نیروها بعد از کسب تجربه یا از این صنعت به صنعت دیگر می‌روند یا از کشور خارج می‌شوند.»
صنعت رو به رشد فضایی کشور
با نگاهی به صنعت فضایی کشور، به نظر می‌رسد اوضاع بهتری در زمینه فعالیت‌های فضایی نسبت به سال‌های گذشته پیدا کرده‌ایم و درگیر شدن ذهن عموم مردم با مساله‌ای چون پرتاب و ساخت ماهواره‌ها و اخبار متنوعی که از آنها می‌رسد، نشان می‌دهد شاهد ترافیک خوبی در صف پرتاب ماهواره‌ها خواهیم بود و سال‌های شلوغی برای فضای کشور خواهد بود و این بار از شلوغی فضای سرزمین‌مان، برعکس شلوغی شهرهایمان، خوشحال خواهیم بود. اما این پیشرفت‌ها زمانی موثر خواهد بود که از تمامی فرصت‌هایی که اطلاعات دریافتی ماهواره‌ها در اختیارمان می‌گذارند، استفاده کنیم و جایگاه واقعی استفاده از فناوری‌های فضایی در تصمیمات و اقدامات کشور باز شود. اگر در دانشگاه‌هایمان، مبنای بسیاری از تحلیل‌ها و بررسی‌های سرزمینی، تصاویر دریافتی ماهواره‌هاست، اگر هزینه‌های بسیاری از پروژه‌های مهم با استفاده از این امکانات کاهش می‌یابد و... به این دلیل است که دنیا مدت‌هاست در مسیر استفاده از این تکنولوژی قدم برداشته است و نه‌تنها ما بلکه اکثر کشورها سعی می‌کنند یک به یک خود را به این مسیر برسانند و از دستاوردهای آن بی‌نصیب نمانند، چراکه امروزه برای کشورهای قدرتمند جهان، علاوه‌بر قدرت نظامی، اقتصادی و سیاسی، قدرت فضایی نیز بسیار اهمیت دارد، به شرط آنکه واقعا فناوری‌های فضایی در تصمیمات مهم کشورهایشان نقش داشته باشد.
مطالب پیشنهادی
