...حسرتی‌که‌ماند

به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، «من در طول سال‌ها فعالیتم سهم هنری‌ام را نسبت به سرزمینم ادا کرده‌ام، حالا تنها انتظارم این است که تا زمانی که زنده هستم، اپرای «مانی و مانا» اجرا شود.» این جملات زنده‌یاد استاد حسین دهلوی در سال 92 و در دیدار اعضای موسسه هنرمندان پیشکسوت ایران بود. اشاره استاد دهلوی به تصنیف اپرای مانا و مانی است که از سال ۷۶ و به مناسبت سال جهانی کودک آغاز کرد. ساخت این اثر که سه سال به درازا کشید، هنوز به اجرا درنیامده و فقط موسیقی‌سازی آن در خرداد ۷۹ با رهبری علی رهبری با ارکستر فیلارمونیک اسلواکی در شهر براتیسلاو اجرا و ضبط شد. دهلوی هیچ‌گاه این اپرا را اجرا نکرد.

شاید کسی نداند چهره ماندگار سال 82 ایران در جوانی دوبله هم انجام می‌داده است. حسین دهلوی از 10‌سالگی آموختن موسیقی را نزد پدرش آغاز کرد و پس از آن شاگرد استاد صبا شد. او جزء نخستین کسانی بود که اپرا نوشت، اما هیچ‌یک از این اپراها به اجرا درنیامد. او علاوه‌بر فعالیت‌های مستمرش در عرصه موسیقی، یکی از نخستین دوبلورها در تاریخ سینمای ایران است. وی در «برف روی پا»، محصول سال 1940 - نخستین فیلم خارجی دوبله‌شده فارسی در ایران- نقش کوچکی را به‌عنوان دوبلور برعهده داشت. وی از سال 1324 با استودیوی ایران نوفیلم به سرپرستی منصور مبینی و هوشنگ کاوه همکاری می‌کرد و در چند فیلم مختلف به‌عنوان دوبلور و انتخاب‌کننده موسیقی فیلم حضور داشت که از جمله آنها می‌توان به فیلم ایرانی «اشتباه» ساخته منصور مبینی اشاره کرد که در سال 1332 اکران شد.

دهلوی در کل دوران فعالیت هنری‌اش برای چهار فیلم مختلف آهنگسازی کرد که سه مستند از میان این فیلم‌ها ساخته ابراهیم گلستان و یکی از آنها فیلمی داستانی ساخته مصطفی اسکویی تحت عنوان «زن خون‌آشام» (1346) بود.

دهلوی مقالات فراوانی در زمینه موسیقی در مجله موزیک ایران (به مدیریت بهمن هیربد) منتشر کرد که کنترپوان و مقایسه آن با هارمونی، پدال در موسیقی ایران، موسیقی و اجتماع و تلفیق شعر و موسیقی عناوین برخی از آنها به‌شمار می‌رود. مهم‌ترین مقاله نظری دهلوی در پاسخ به مقاله دکتر سعدی حسنی درباره ربع‌پرده در موسیقی ایران بود.برخی از اساتید موسیقی شیوه آهنگسازی استاد دهلوی را به دو دوره مختلف تقسیم‌بندی می‌کنند؛ دوره اول از سال 1332 (با ساختن قطعه سبکبال در دستگاه شور) آغاز می‌شود و تا سال 1348 به طول می‌انجامد و دوره دوم از اواخر سال 1348 (با ساختن اپرای خسرو و شیرین) آغاز می‌شود و تا سال 1357 ادامه پیدا می‌کند. دهلوی در دوران اول آهنگسازی‌اش مستقیما از موسیقی دستگاهی و گوشه‌های مختلف موسیقی ایرانی در کارهایش (با استفاده از فواصل ریزپرده) استفاده می‌کرد و در دوران دوم آهنگسازی از یک فضا و اتمسفر کلی ایرانی و شرقی در آثارش بهره می‌برد و خودش را به هیچ وجه در استفاده از فواصل ریزپرده مقید نمی‌کرد.یکی از دو آلبوم منتشرشده از آثار استاد دهلوی۴ شامل چند قطعه با خصوصیات ذکرشده است. نخستین اثر دهلوی در زمینه ارکستر موسیقی ملی «سبکبال» در سال ۱۳۳۲ براساس موتیف کوتاهی ملهم از قطعه قاسم‌آبادی ساخته ابوالحسن صبا در شور تصنیف شده است. این اثر در آلبوم مذکور با کیفیت ضبط زنده همان زمان ارائه شده است. «کنسرتینو برای سنتور و ارکستر» دیگر اثر این آلبوم حاصل همکاری مشترک دهلوی با فرامرز پایور است. این اثر که در سال ۱۳۳۷ تصنیف شده، شامل آواز بیات اصفهان، دستگاه همایون (گوشه لیلی و مجنون)، چهارمضراب چهارگاه و دستگاه ماهور است. گوشه لیلی و مجنون پس از بیان ارکسترال به صورت سولو توسط پایور اجرا می‌شود. این بخش از اثر معادل کادنزا در موسیقی دوره رمانتیسیسم است که در خلال آن نوازنده ویرتئوز (ماهر) فرصت هنرنمایی پیدا می‌کند. در اینجا سولوی سنتور به‌عنوان رابط بین آواز بیات اصفهان و دستگاه چهارگاه عمل می‌کند.دهلوی تجربیات بسیاری در تلفیق شعر و موسیقی ایرانی دارد و چنانکه گذشت، تدریس این دروس را در هنرستان نیز برعهده داشت. آثار «گفت‌وگوی دل» در شور (۱۳۳۶) و «فروغ عشق» در بیات اصفهان حاصل تجربیات آهنگساز در این زمینه است.

گفت‌وگوی دل روی سه دوبیتی از باباطاهر ساخته شده که اجرای آن در سال ۱۳۶۹ برعهده صدیق تعریف بوده است. استفاده از تحریر یا غلت به خوبی در قالب اثر جا افتاده و توجه به هجاها و شدت و ضعف آنها از خصوصیات هر دو اثر است. «فروغ عشق» برای ارکستر و صدای آلتو (خواننده زن) تنظیم و در آلبوم حاضر با صدای زند‌ه‌یاد حسین سرشار ضبط شده است. «فانتزی برای گروه تنبک و ارکستر» (۱۳۳۷) براساس گروه‌نوازی‌های ابتکاری حسین تهرانی تصنیف شده است.دهلوی قطعاتی از ابوالحسن صبا را نیز برای ارکستر تنظیم کرده است. «به یاد صبا» (برگرفته از قطعه «به یاد گذشته» در دشتی- ۱۳۳۷)، «شوشتری» (چهارمضراب برای ویولن و ارکستر-۱۳۳۸) و نغمه ترک (براساس قطعه دوضربی بیات ترک) از آن جمله‌اند.دیگر اثر منتشرشده دهلوی اجرای ۱۵ قسمت از اپرای ۲۶ قسمتی «بیژن و منیژه» است که دهلوی در فاصله سال‌های ۵3-۵4 براساس داستان شاهنامه فردوسی تصنیف کرده است. این اثر در آبان‌ماه ۱۳۵۴ به رهبری زنده‌یاد حشمت سنجری در تالار رودکی اجرا شده است.