به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، رشد و توسعه کار گروهی مفید یکی از موثرترین و مهم‌ترین عوامل در ایجاد توسعه پایدار به شمار می‌رود. زمانی که منافع جمع بر منافع فردی اولویت پیدا کند، تشکیل هویتی جمعی و بهینه‌سازی فعالیت‌های گروهی امکان‌پذیر می‌شود. محیط‌های آموزشی مانند مدارس و دانشگاه‌ها با ایجاد شرایط لازم می‌توانند فضای ایده‌آلی را برای یادگیری اصول کار گروهی فراهم کنند. به نظر می‌رسد یکی از دستاوردهای مهم آموزشی به‌ویژه در دانشگاه‌ها، فراگیری همین اصول باشد. نتایج بررسی‌های مختلف نشان می‌دهد عواملی چون نبود اعتماد کافی به توانمندی‌های دیگر اعضای گروه، خودمختاری و فردی‌نگری خودخواهانه ازجمله موانع اصلی بر سر راه تحقق کارگروهی موثر در کلاس‌های دانشگاهی ایران به شمار می‌روند. این مقاله را دکتر رضا صمیم، استادیار جامعه‌شناسی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی تهران با موضوع «چگونه کار جمعی در کلاس درس دانشگاه ایرانی ناممکن می‌شود؟» در دسامبر 2017 در ششمین کنفرانس بین‌المللی فناوری و‌ آموزشی پایدار، سیدنی استرالیا، دانشگاه وسترن سیدنی ارائه کرده است.

نتایج به ‌دست ‌آمده از اعضای هیات‌علمی دانشگاه‌های ایران حکایت از آن دارد که بیشترین ویژگی میان ایرانیان که بسیار هم بحث‌برانگیز است، ویژگی «ضعف فرهنگ کارگروهی و فعالیت‌های گروهی مشترک» است که به ضعفی مهم تبدیل شده، به‌طوری که آن را به وضوح می‌توان در عرصه‌های مختلف جامعه مشاهده کرد. درحالی که اعضای هیات‌علمی دانشگاه‌ها، ضعف فرهنگی در کار گروهی را مهم‌ترین عامل معرفی می‌کنند، دومین مشکل مهمی که ایرانیان با آن دست و پنجه نرم‌ می‌کنند، این است که مردم ایران قادر به یافتن ارتباط بین منافع فردی و اجتماعی نیستند. به عبارت دیگر تا زمانی که ایرانیان مفهوم منافع اجتماعی و جمعی را به درستی درک نکنند، نمی‌توانند ازخودگذشتگی نشان داده و منافع فردی را فدای منافع اجتماعی کنند.

 اجتماعی که در اینجا مورد بحث است، جوامع بنیادی هستند. اعضای هیات‌علمی دانشگاه‌های ایران معتقدند ضعف کار گروهی در دانشگاه‌ها در مقایسه با دیگر اجتماعات انسانی بیشتر به چشم می‌آید. لازم به ذکر است ضعف در کار گروهی در دانشگاه‌ها جزء چشمگیرترین نمونه‌های ضعف است. تقویت کارگروهی در دانشگاه‌ها به‌طور قطع در برقراری توسعه پایدار تاثیر بسزایی دارد.

نبود گروه و کار گروهی در دانشگاه‌ها یک مشکل اساسی به شمار می‌رود و دانشگاه به‌عنوان نمونه‌ای از جامعه بنیادی پدیده‌ای مدرن است که به همین دلیل، ساختار آن به اجتماعات بنیادی یا سازمان‌یافته وابسته است. دانشگاه شکلی سازمان‌یافته از موسسات آموزشی سنتی اروپاست. دوره رنسانس یعنی اواسط قرن پانزدهم میلادی، هرچه به قرن هجدهم نزدیک می‌شد، موسسات آموزشی مدرن جای خود را به موسسات سنتی می‌دادند. این درحالی است که در 300 سالی که از این دوران گذشته، چنین تحولی در ایران رخ نداده و در نتیجه، دانشگاه به‌عنوان یک موسسه مدرن آموزشی به صورت سازمان‌یافته درنیامد. کارشناسان، موانع تشکیل دانشگاه در بافت ایران در این برهه زمانی و دلایل ایجاد آن را در چند گروه سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی تقسیم‌بندی کردند. آنها در این تقسیم‌بندی به ساختار قبیله‌ای دولت به‌عنوان یک دلیل سیاسی اشاره کرده‌اند. وجود فرهنگ‌های مختلف در ایران به‌عنوان یکی از دلایل اجتماعی و ساختار اجتماعی قبیله‌ای مانع اصلی اقتصادی در برقراری و توسعه دانشگاه‌های در قالب ساز‌مانی به‌هم پیوسته مطرح می‌شود.

در میان نیازمندی‌های تشکیل یک اجتماع بنیادی مانند دانشگاه می‌توان به بروکراسی اشاره کرد. اجتماعات بنیادی بروکراتیک براساس قانون عمل می‌کنند. این قانون در واقع، قانونی است که توسط انسان طراحی شده و به مرور زمان به توافق‌هایی دست پیدا کرده‌اند. این نوع قانون را می‌توان با قانون دیگری هم جایگزین کرد. یک سازمان بروکراتیک به سیستمی اداری نیاز دارد که برپایه قانون مادی مشابهی عمل می‌کند. روابط و قوانین این سیستم از سوی قانون مصوب تعیین می‌شوند. این قانون، خود را از خالقان آن جدا می‌کند. در چنین اجتماعاتی، افراد اقتدار خود را براساس قانون مادی مشابه تعریف می‌کنند و به همین دلیل، در اجتماعات بنیادی، افراد اقتدار قانونی بالایی ندارند. دانشگاه‌های ایران اساسا مملو از افرادی است که در اجتماعات سنتی از شکوه و احترام بالایی برخوردار بوده‌اند. این اجتماع قادر به ایجاد یک اجتماع بنیادی از افراد نبوده است. استادان این قبیل دانشگاه‌ها براساس ارزش‌های سنتی که بر اجتماعات مکانیکی اولویت دارند، شخصیت‌های کاریزماتیک به آنها نسبت می‌دهند و از تعریف آنها و نقش‌شان در گروه‌ها براساس قانون خودداری می‌کنند. این روند در بسیاری از دانشگاه‌های ایران دیده می‌شود. تنها به دلیل «استاد» بودن، بسیاری از این استادان از فعالیت‌های گروهی در اجتماعات مشترک معاف می‌شوند و مورد انتقاد عضوی از گروه قرار می‌گیرند. در چنین وضعی کار گروهی بدون‌شک غیرممکن است. در دانشگاه‌های ایران، معمولا انتظارات مکانیکی از اجتماعات بنیادی وجود دارد و این اصلی‌ترین دلیلی است که باعث می‌شود ترکیب کار گروهی و دانشگاه‌ها در ایران از مشکلات اساسی به شمار ‌رود. درواقع، ما ارزش‌ها و ایده‌آل‌های جوامع سنتی را در قالب یک چارچوب کلی جدید بازتولید می‌کنیم که همین امر باعث ناکارآمد شدن دانشگاه‌ها و اجتماعات بنیادی در کشور شده است.   

زمینه اصلی این تحقیقات، کلاس‌های دانشگاهی است که هدف آن جمع‌آوری اطلاعات از کار گروهی در آنهاست و اطلاعاتی در زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی این کلاس‌ها به دست می‌آید. طبق داده‌هایی که از دانشجویان مورد مطالعه به‌ دست آمده، اغلب دانشجویان بر این باورند که معمولا زمان زیادی لازم است تا افراد در یک گروه با هم هماهنگ شوند. اما در طول این فرآیند همیشه ترس و استرس آن وجود دارد که کدام ‌یک از افراد حاضر در گروه ممکن است مانعی بر سر راه پیشرفت کار گروهی ایجاد کنند.

 از دشواری‌های کار گروهی در ایران می‌توان به این نکته اشاره کرد که هر یک از اعضای گروه بر نظر و ایده خود پافشاری می‌کنند و همین امر، ادامه کار گروهی را دشوار می‌کند. در این میان، بسیاری از دانشجویان ترجیح می‌دهند در گروه‌های کوچک‌تر دو یا سه‌ نفره فعالیت کنند یا به خاطر ترس از شکست کار گروهی، کار انفرادی را در اولویت خود قرار می‌دهند. این فقدان کار گروهی را در نظام آموزشی ایران، هم در مقاطع مدرسه و هم در دوران دانشگاه می‌توان شاهد بود و هیچ برنامه‌ای هم برای بهبود این شرایط وجود ندارد. حدود 50درصد دانشجویان مورد مطالعه بر این باورند که توافق بین افراد در کار گروهی به راحتی به دست نمی‌آید و به‌طور قطع مشکلاتی در این مسیر به وجود می‌آید و زمانی که درنهایت توافق حاصل شود، بعضی از اعضای گروه به خاطر مخالفت با گروه و اعمال نشدن ایده آنها، گروه را ترک کرده و انصراف می‌دهند. در اینجا، معمولا اعمال قدرت گروه بر فرد می‌تواند اثرگذار باشد و منافع جمعی را بر فردی اولویت دهد. غالبا در بسیاری از گروه‌ها شاهد حضور افرادی هستیم که معمولا سکوت می‌کنند و خود را تابع‌ نظر جمع می‌دانند و نظر فردی خود را مطرح نمی‌کنند و تحت‌تاثیر رهبر گروه عمل می‌کنند. پسرها معمولا سعی می‌کنند نظر خود را به گروه تحمیل کنند جز در زمانی که گروه به سرپرستی یک دختر اداره شود. در این شرایط، در ظاهر، توافق حاصل شده اما آنچه اهمیت دارد، به توافق رسیدن بر سر روشی ناقص است.

یکی از دلایلی که موضوع اجرایی شدن کار گروهی را در کلاس‌های دانشگاهی ایران غیرممکن می‌کند، حضور افرادی در گروه است که به موفقیت کار گروهی اعتقادی ندارند. نتایج به‌ دست آمده از مطالعات نشان می‌دهد حضور چنین افرادی در یک گروه، مانع از بالفعل شدن توانمندی‌های گروه می‌شود. مشکل زمانی بروز می‌کند که این افراد وانمود به فعال بودن می‌کنند در حالی که همین کار، بیشتر مانع از پیشرفت کار می‌شود. نتیجه‌ای که از این تحقیقات حاصل می‌شود این است که اجتماعات در کلاس‌های دانشگاهی با این هدف شکل می‌گیرند که هم روند کار گروهی را به جوامع مدرن آموزش دهند و هم نتایج کاربردی حاصل کنند. نتایج به‌دست آمده حاکی از آن است که غالب دانشجویان کارهای گروهی را موفق نمی‌دانند.

  دلایل عدم‌توفیق کار گروهی

نداشتن اعتماد به هم‌گروهی‌ها: یکی از دلایلی که باعث می‌شود کار گروهی در دانشگاه‌های ایران موفقیت‌آمیز نباشد، نبود اعتماد به توانمندی‌های اعضای گروه است. درحالی که بخش مهمی از کار دانشجویان را روح کار گروهی تشکیل می‌دهد، اما نتایج حاکی از ناموفق بودن کار گروهی است. دانشگاه‌ها معمولا با دانشجویانی سر و کار دارند که در کارهای گروهی تنها خودشان و نظرات خود را در نظر می‌گیرند. در نظرسنجی‌ای که از دانشجویان گرفته شده، بیشتر افراد حاضر در کارهای گروهی معتقدند نبود اعتماد بین افراد گروه سد بزرگی در این مسیر است.

فردگرایی و خودمختاری: ما ایرانی‌ها معمولا مفهوم فردگرایی را به منافع گروه ارجح می‌دانیم. با فردگرایی به راحتی نمی‌توان موقعیت‌هایی را توصیف کرد که فرد علایق فردی را به دیگران تحمیل ‌کند. فردگرایی در مفهوم مدرن، نوعی اولویت دادن علایق و منافع فردی است، به‌طوری که اولویت‌های منافع جمعی نیز در نظر گرفته می‌شود. در چنین شرایطی، فرد، منافع جمعی و عمومی را در برابر منافع فردی تهدید می‌کند که به آن فردگرایی خودخواهانه مدرن اطلاق می‌شود.

تقسیم‌کار سلطه‌گرایانه از پیش تعیین‌شده: با شکل‌گیری اجتماعات، نیاز به تقسیم کار هم به وجود می‌آید. به‌عنوان مثال، این تقسیم کار در میان اعضای یک کلاس درس در دانشگاه اتفاق می‌افتد. نکته مهم اینجاست که گاهی، این شکل تقسیم کار متفاوت از شکل ایده‌آل تقسیم کار در جوامع مدرن دنیاست. این تفاوت معمولا در فعالیت‌های جمعی در کلاس‌های دانشگاه‌های ایران بیشتر دیده می‌شود. تقسیم کار معمولا به جنسیت افراد حاضر در گروه بستگی دارد. در بیشتر جوامع، خانم‌ها نقش فعال کمتری دارند.

 

* مترجم : ندا اظهری