ریچارد شیکل، مورخ و نویسنده آمریکایی، جامعه غربی را متوجه فرآیندی کرد که خود از آن به «سلبریتیزه شدن فرهنگ» یاد می‌کرد. منظور از این مفهوم برساخته، سازوکاری است که تمام نتایج به پدیده‌ سلبریتی‌ها ختم می‌شود و آنان هستند که نقش عاملیت را برای فرهنگ ایفا می‌کنند. آنچه برای ما بیم می‌رود، شباهت بسیاری به مفهوم خاص ریچارد شیکل دارد و البته با توسعه معنایی آن می‌توان از «سلبریتیزه شدن صدا و سیما» سخن گفت. سلبریتی‌هایی که در تقسیم‌بندی کریس روجک، جامعه‌شناس آمریکایی، در گروه سلبریتی‌های اکتسابی قرار می‌گیرند و شامل کسانی می‌شوند که شهرت را خودشان در طول سال‌های متمادی به دست آورده‌اند. عادل فردوسی‌پور با این حساب در همین تقسیم‌بندی قرار می‌گیرد. او با انباشت تجربه ژورنالیسم تلویزیونی ورزشی برنامه ۹۰ توانست آنچه سلبریتی‌های اکتسابی دارند، یکجا داشته باشد.

سلبریتی‌ها آمده‌اند که تمام قواعد نهادهای مدرن و سنتی را بر هم بزنند. سازمان به مثابه نهاد مدرن و ارتباطات سازمانی به‌عنوان قواعد و اصول سازمان‌ها، یکی از چالش‌های خود را در رویارویی با سلبریتی‌ها می‌بیند. سلبریتی‌ها قوانین خاص خودشان را طلب می‌کنند و توقع دارند ذیل هر قانونی، تبصره‌ای نیز به‌نفع آنان نگاشته شود، اما این درحالی است که در ارتباطات سازمانی، تفاوتی میان سلبریتی و غیر‌سلبریتی وجود ندارد و طبق همین قواعد تنظیم شده است که اگر کارمندی از اصول سازمان تخطی کند، خیانت به سازمان و اهداف آن شمرده شده و لاجرم به خروج وی از سازمان منتهی خواهد شد. عادل فردوسی‌پور به‌عنوان دانش‌آموخته رشته مدیریت رسانه که حوزه اصلی آن نیز همین ارتباطات سازمانی است، از اصل ارتباطی‌– مدیریتی سر باز زده و به‌واسطه سلبریتی بودنش توقع دارد که یکی از همان تبصره‌های خیالی را برای او نیز تصویب و لحاظ کنند.

آنچه پر واضح است، اینکه عادل فردوسی‌پور سلبریتی سازمان است و خارج از سازمان، وی سلبریتی محسوب نمی‌شود. همانند سلبریتی اینستاگرامی که بدون اینستاگرام اصلا وجود خارجی نخواهد داشت. تجربه شکست کاری فردوسی‌پور در خارج از سازمان صدا و سیما و در فضای مجازی هم موید همین مطلب است. عادل فردوسی‌پور به‌عنوان کسی که در دانشگاه، ارتباطات خوانده، خوب می‌داند که هنوز هم تلویزیون محبوب‌ترین رسانه جمعی است و او نیز مانند هرکس دیگری خواهان حضور در آن است. می‌توان نمونه رضا رشیدپور را به یاد آورد که از تلویزیون با منتی وصف ناشدنی رفت و با تکرار اصرارهای ملال‌آوری توانست به سازمان صدا‌وسیما برگردد، زیرا کسب‌وکار سلبریتی تلویزیونی «فقط» در تلویزیون است. از این حیث، این قول عادل فردوسی‌پور را باید صادق شمرد که خود را فرزند صداوسیما می‌داند، اما همین فرزند سلبریتی شده می‌خواهد پدرکشی کند، درصورتی که نمی‌داند حیات و ممات رسانه‌ای خود را وابسته به تلویزیون است.

این مساله را نیز باید درنظر گرفت که سازمان صداوسیما فرزندی به بار آورده است که برای پدر خود گستاخی و تهدید کرده و تعیین ‌تکلیف می‌کند. به غیر از تنبیه و تنبه این فرزند چموش چه کاری از این پدر بر می‌آید؟! فارغ از مساله به وجود آمده برای عادل فردوسی‌پور، سازمان صداوسیما سه استراتژی را برای پیشگیری از این رخدادها می‌تواند اتخاذ کند. اول اینکه در لگولاتوری این سازمان بازنگری شده تا امکان تخطی برای کامندان کاهش یابد و درصورت وقوع، جریمه‌های سنگینی برای آن درنظر گرفته شود. راهبرد دوم آن است که تک‌تک متن قراردادهای سازمان با تهیه‌کنندگان، مجریان، تکنسین‌ها و... با اهداف کلی آن مطابقت و هم‌سویی داشته باشد. این مورد می‌تواند جلوی سلبریتی از جاده بیرون ‌زده را تا حدودی بگیرد. درنهایت نیز می‌توان گفت که سازمان صداوسیما به مثابه پدری خوب و البته پدری سختگیر رفتار کند تا فرزندان سلبریتی شده فکر کژ رفتاری را به اذهان خود راه ندهند. جدای از این تحلیل اسطوره‌شناسانه، باید متذکر شد که در میانه درگیری پدران و پسران، این مخاطب است که بیشترین ضرر را می‌بیند و بیشترین سود و فایده نیز نصیب لاشخورهای بیرون از میدان و رسانه‌های بیگانه خواهد شد که از تماشای دعوای خانوادگی رقیب، حظ و بهره‌ای فراوان خواهند برد.

سازمان نه برای پسرانی مانند فردوسی‌پور و نه پدرانی مانند مدیران است، چراکه مدیر عوض می‌شود و سلبریتی حذف خواهد شد. این چارت و سلسله مراتب سازمانی است که بر سازمان حکمرانی می‌کند و هرکس که آن را مراعات نکند، محکوم به اخراج خواهد بود. حال، این فرد می‌خواهد مدیر باشد یا سلبریتی، برای قانون تفاوتی نخواهد داشت. این وظیفه سازمان صداوسیماست که هر روز به سلبریتی‌های خود‌ساخته‌اش مانند عادل فردوسی‌پور یادآوری کند که اگر من نباشم، شما نیز نخواهید بود.

تناقض آشکاری که در نزاع میان عادل فردوسی‌پور و سازمان صداوسیما دیده می‌شود، آن است که چرا این سازمان سلبریتی‌هایی خلق کرده که حال، توانایی مقابله با آنان را ندارد و در تعامل با خواسته‌های فزون سلبریتی‌ها دچار مشکل می‌شود؟! دم‌دستی‌ترین پاسخ را پیش از این نیویورک‌تایمز داده بود که سلبریتی‌ها زاده اقتصاد تنبل هستند. منظور از اقتصاد تنبل در اینجا، اتکای به تبلیغات و استفاده از چهره‌ها برای رونق برنامه‌های تلویزیونی است. از این حیث، تنبلی اقتصادی سازمان صداوسیماست که سلبریتی‌هایی خلق کرده که به مدیران بالادستی خود دستور می‌دهند. یکی از بحث‌های روز رشته مدیریت رسانه نیز دقیقا در همین‌جا شکل می‌گیرد که تمام سلبریتی‌ها را نمی‌توان حذف کرد، پس حداقل چگونه می‌توان آنها را مدیریت کرد؟! تجربه عادل فردوسی‌پور به ما نشان داد که یکی از راه‌حل‌های این معما، محدودیت‌های حقوقی خواهد بود که در متن قراردادها می‌توان آن را اعمال کرد.

منابع:
- کشمور، الیس، فرهنگ شهرت، ترجمه احسان شاه‌قاسمی، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، 1396
- رولندز، مارک، شهرت، ترجمه افشین خاکباز، نشر نو، 1394
- حق‌پناه، حسین، گونه‌شناسی سلبریتی‌ها: از سرندیپیتی تا میکروسلبریتی، باشگاه اندیشه
Rojek, C (2001), Celebrity, London:UK, Reaktion Books

با چند سوال این یادداشت را شروع می‌کنم. آیا همه موافقان امروز فردوسی‌پور و «90» فوتبالی هستند؟ آیا مخالفان امروز این مجری و برنامه‌اش زمانی موافقش نبودند؟ سازمان صداوسیما از این تعطیلی ضرر بیشتری می‌کند یا فردوسی‌پور؟ آیا یک مدیر حق تعطیلی یا تاسیس برنامه را دارد؟ فوتبال و رسانه از این جدایی سود می‌کنند یا ضرر؟ شاید در نگاه اول پاسخ این سوالات بدیهی به نظر برسد اما همین بدیهیات در نقدها و نگاه‌های دو طرف منظور نمی‌شود.

اول- آیا برنامه «90» در این دو دهه تاثیرات مثبت داشته است؟ پاسخ از طرف کسانی که زیاد هم فوتبالی نیستند مثبت است. آیا برنامه «90» ایراداتی داشته و ضرباتی به فوتبال و بازیکنان زده است؟ پاسخ از طرف فوتبالی‌های متعصب هم مثبت است. برنامه «90» مانند همه برنامه‌های تلویزیونی فرازونشیب داشته و البته که اشتباهاتی داشته اما از جنبه مالی و جذب بیننده برای سازمان مفید بوده و بارها در نظرسنجی‌ها، عناوینی مانند «بهترین برنامه» یا «پرمخاطب‌ترین برنامه» را کسب کرده است. در حوزه فوتبال هم شفافیت‌هایی را باعث شده است هرچند این شفافیت‌ها گاه سلیقه‌ای بوده است.(رجوع شود به موضوعاتی مانند حق پخش تلویزیونی یا رفتارهای کی‌روش)

دوم- در اینکه مجریان هر رسانه و برنامه‌های موفق آنها سرمایه آن رسانه محسوب می‌شوند، شکی نیست اما باید پرسید که چه اتفاقاتی در نهان و آشکار می‌افتد که رسانه‌ای خیلی راحت سرمایه‌اش را می‌سوزاند یا رهایش می‌کند؟ رفتار برنامه «90» در بزنگاه‌های اجتماعی یا سیاسی، منتقدانی داشته و دارد. خیلی‌ها فردوسی‌پور را سیاسی  و کارهایش را سیاسی‌کاری می‌دانند اما برآیند این اتفاقات باید به تعطیلی می‌انجامید؟ آیا ایجاد برنامه‌هایی مانند «عصر جدید» و «برنده باش» نشان از دمیدن هوای تازه در شبکه سه دارد یا آمده‌اند که مخاطب را راضی نگه دارند؟ پررنگ کردن برنامه‌ای چون «فوتبال برتر» و مجری جوانش؛ میثاقی در راستای «90زدایی» است؟ چنین برنامه‌ای با سابقه اندک و کپی‌برداری‌های ناشیانه‌اش می‌تواند دل فوتبالدوستان را به دست آورد؟ البته که هر مجری و برنامه‌ای از جایی شروع شده اما این دسته‌بندی‌هایی که به وجود آمده ممکن است حتی به نابودی سرمایه بااستعداد و جوانی مثل میثاقی بینجامد.

سوم- می‌دانیم که فوتبال در بعضی بخش‌ها، زمان‌ها و مکان‌ها پاکیزه برگزار نمی‌شود. در روزهای منتهی به لیگ برتر و لیگ‌های پایین‌تر، خلأ «90» بیشتر خودش را نشان خواهد داد. روسای فدراسیون و مدیران عامل باشگاه‌ها و حتی بازیکنان از ترس رسانه‌ای شدن عمل یا حرف‌شان در دوشنبه شب‌های شبکه سه، ملاحظه و رعایت می‌کردند. برنامه‌های دیگر یا هنوز چنین قدرتی ندارند یا اعتمادی به آنها از طرف مخاطبان نیست. حالا که در لیگ برتر، پنج تیم در کورس قهرمانی هستند و هر لحظه از بازی می‌تواند سرنوشت قهرمان را مشخص کند، نبود یک ناظر آگاه و بی‌طرف، خسارات روانی و اجتماعی بسیاری وارد خواهد کرد. هنوز سرمربی جدید تیم ملی ایران انتخاب نشده است و خیلی دوست داریم که ببینیم آیا فردوسی‌پور همان احتیاط و تسامح و تساهلی که با کی‌روش داشت را با سرمربی جدید هم تکرار می‌کند. صرف‌نظر کردن از یک برنامه 20 ساله، با هر ادله‌ای، در دنیای امروز رسانه پذیرفته نیست هرچند که می‌دانیم و شاید خود برنامه‌سازان «90» هم بدانند که برنامه‌شان دیگر آن کیفیت سابق را نداشت و دچار افت شده بود.

چهارم- فوتبال با تمام زیبایی‌ها و زشتی‌هایش به راهش ادامه می‌دهد. شبکه سه سیما هم مسیرش را طی می‌کند. فردوسی‌پور هم احتمالا به‌زودی با یک برنامه دیگر(بجز فوتبال120) به تلویزیون بر می‌گردد اما مساله مهم اینجاست که تکلیف مخاطبان و سرمایه‌ها چه می‌شود؟ مخاطب‌های قدیمی چقدر برای رسانه مهم هستند و سرمایه‌ها چقدر دچار لجبازی و خودبینی می‌شوند؟ آیا «فرزند رسانه» نباید با بزرگ‌ترهای خانواده کنار بیاید و کمی هم حرف‌شنوی داشته باشد؟ «برادر بزرگ‌تر» رسانه چقدر امیال شخصی را در تعاملات حرفه‌ای دخیل می‌کند؟

قطعا از این چالش بین مدیر شبکه و مجری، کسانی خوشحال هستند و افرادی هم سود می‌برند. در این میان هستند اشخاص و گروه‌هایی که نه برایشان فردوسی‌پور مهم است و نه تلویزیون. آنها به دنبال بهانه‌هایی هستند برای ماهیگیری خودشان. آنها نه «90» دیده‌اند و نه نگران عدالت و پاکی فوتبال هستند. ای کاش تا دیر نشده عقلایی از سازمان صداوسیما جمع شوند و جوری این فضا را مدیریت کنند که بعدها کسی از اتفاقات 98 پشیمان نشود.