

به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، کمیت و کیفیت سرانه مطالعه در ایران، موضوعی است که همواره مورد بحث بوده است؛ شاید سوال بسیاری از مردم این باشد که وضعیت کتابخوانی و کتابخانهها در کشور به چه صورت است؟ هرچند آمارهایی نیز تاکنون دراینباره منتشر شده اما هیچکدام از این آمارها نمیتواند یک چشمانداز کلی از وضعیت کتابخوانی در ایران ارائه دهد. برخی گزارشها، سرانه مطالعه را هشت تا 10 دقیقه میدانند، برخی دیگر از 18 دقیقه در روز سخن میگویند. این در حالی است که آمار سرانه مطالعه در کشورهای توسعهیافته و در حال توسعه بسیار بیشتر از این است؛ آماری که 90 دقیقه مطالعه در ژاپن را نشان میدهد. اما سوال اینجاست که چه فاکتورهایی وجود دارد تا بتوان وضعیت کتابخوانی را بررسی کرد؟
بد نیست نگاهی به کتابخانههای دانشگاههای بزرگ کشور داشته باشیم تا شاید به جواب و آماری کلی برسیم. در حوزه دانشگاهی وزارت علوم، وزارت بهداشت و دانشگاه آزاد اسلامی هرکدام کتابخانههای مستقل به خود و ردهبندیهای مستقلی دارند. بهطور مثال کتابخانههای دانشگاههای وزارت علوم یا از ردهبندی کتابخانه کنگره(LCC) یا از ردهبندی دهدهی دیوئی (DDC) استفاده میکند، اما در دانشگاههای وابسته به وزارت بهداشت ردهبندی بهصورت دیگری است. ردهبندی (انالام) مربوط به حوزه پزشکی است. البته در هر دانشگاهی یک کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد وجود دارد که مرکزیترین و بزرگترین کتابخانه آن دانشگاه است؛ اما دانشکدهها نیز بهصورت معمول برای خود کتابخانه مستقل دارند. برای رسیدن به یک چشمانداز کلی از وضعیت کتابخانهای در دانشگاههای کشور با رئیس کتابخانههای صنعتی شریف، صنعتی امیرکبیر، علامهطباطبایی، علم و صنعت و دانشگاه آزاد اسلامی علوم و تحقیقات گفتوگو کردهایم و از هرکدام چند سوال مشترک پرسیدیم؛ سوالاتی که پاسخ به آنها ما را به یک آمار کلی از وضعیت کتابخوانی در دانشگاهها رساند! آماری که میتوان آن را مشت نمونه خروار برای وضعیت کتابخانههای دانشگاهی در تمام کشور دانست.
براساس آنچه رئیس این پنج کتابخانه بزرگ اعلام کردهاند این روزها دانشجویان کمتر بهصورت حضوری در کتابخانهها حضور پیدا میکنند. البته دانشجویان تحصیلات تکمیلی (کارشناسیارشد و دکتری) اغلب از سایت منابع الکترونیک و دانشجویان مقطع کارشناسی بیشتر از منابع چاپی استفاده میکنند. همچنین دانشجویان کارشناسی هم بیشتر از کتابهای تخصصی مربوط به رشته خود استفاده میکنند؛ اما دانشجویان تحصیلات تکمیلی به استفاده از منابع پژوهشی تمایل بیشتری دارند. همچنین بهطور میانگین روزانه 200 مورد امانت گرفتن کتابها ثبت میشود که این آمار از 150 تا 300 مورد متغیر است.
موضوع دیگر اینکه استفاده دانشجویان از منابع متفاوت است، اعضای هیاتعلمی، اساتید و مقطع دکتری اغلب از منابع لاتین و سایر مقاطع اغلب از منابع فارسی استفاده میکنند.
دانشگاه صنعتی شریف
میزان دسترسی دانشجویان به کتابها و رسالهها
کتابهای حوزه تخصصی فنیمهندسی و علوم پایه و کتابهای مرجع این رشتهها بهصورت امانت در دسترس دانشجویان است. بخش امانت کتاب در کتابخانه مرکزی یکی از پرمراجعهترین بخشهای کتابخانه و بهمنزله نبض کتابخانه است. این کتابخانه دارای مجموعه غنی از کتب در زمینههای مختلف است که دانشجویان، پژوهشگران و اساتید در سراسر کشور برای استفاده از کتب موجود به این بخش مراجعه کرده و از منابع موجود استفاده میکنند.
دسترسی به رسالههای کارشناسیارشد و دکتری دانشگاه صنعتی شریف برای دانشجویان وجود دارد. همچنین امکان جستوجو و مشاهده 20 صفحه اول تمام پایاننامهها بهصورت برخط، همچنین دسترسی به نشریات و پایگاههای اطلاعاتی الکترونیک از امکانات این مجموعه است.
سرانه فیزیکی
کتابخانه مرکزی به مساحت 6000 متر مربع بوده و در 6 طبقه واقع شده است. تعداد سه کتابخانه اقماری (کتابخانه مهندسی صنایع و ریاضی، کتابخانه فیزیک و کتابخانه فلسفه) زیرنظر کتابخانه مرکزی وجود دارد. کتابخانه مرکزی وظیفه تهیه و سفارش و سازماندهی منابع این کتابخانهها را برعهده دارد.
میزان استفاده دانشجویان از کتابخانه مرکزی
در سال 1396 میزان امانت و تمدید کتاب 45 هزار و 694 مورد بوده؛ این به این معناست که بهصورت متوسط در هر روز کاری 150 نفر برای امانت و تمدید کتاب به کتابخانه دانشگاه مراجعه کردهاند. همچنین در سال 1396، دوازدههزار و 234 مورد از پایاننامهها مورد استفاده قرار گرفته است. از سوی دیگر سالنهای مطالعه کتابخانه مرکزی در حال حاضر از ظرفیت حدود 200 نفر بهطور همزمان برخوردار است که بدون استثنا در طول هفته از تمام ظرفیت آن بهصورت کامل استفاده میشود.
میزان استفاده مقاطع کارشناسی، کارشناسیارشد و دکتری از کتابخانه
از تمام مقاطع تحصیلی بهعناوین متفاوت از امکانات کتابخانه استفاده میکنند ولی بهصورت حضوری دانشجویان مقطع کارشناسی از کتابخانه و دانشجویان تحصیلات تکمیلی از پایگاههای الکترونیک و برخط استفاده میکنند.
آمار تعداد کتابها، مقالهها و پایاننامهها
در پایان سال 1396، 30 هزار و 378 عنوان کتاب فارسی، 97 هزار و 347 عنوان کتاب لاتین چاپی و الکترونیک، 20 هزار و 834 عنوان پایاننامه لاتین و فارسی، 49 پایگاه اطلاعاتی و مجلات الکترونیک برخط و دوهزار و 500 عنوان نشریه لاتین و فارسی چاپی در کتابخانه مرکزی دانشگاه موجود است.
دانشجویان بیشتر از چه کتابهایی استفاده میکنند؟
دانشجویان کارشناسی از کتابهای تخصصی مربوط به واحدهای اخذشده و دانشجویان تحصیلات تکمیلی از منابع مربوط به پژوهش خود استفاده میکنند؛ البته کتابهای غیرتخصصی طرفداران خودش را دارد.
علوم و تحقیقات
میزان دسترسی دانشجویان به کتاب و رساله
این کتابخانه خدمات منابع و متون چاپی و ابزارهای فناوری را برای تکمیل تدریس و پژوهش در اختیار دانشجویان قرار میدهد. همچنین زمینههای تحقیق و پژوهش برای دانشجویان و اعضای هیاتعلمی فراهم میشود. بهکارگیری و کاربرد آخرین منابع و روشهای خدمات پیشرفته برای دستیابی هرچه بهتر محققان به اطلاعات و گردآوری و سازماندهی مواد و منابع برای محققان و دانشجویان از دیگر خدمات این کتابخانه است.
سرانه فیزیکی
این کتابخانه در مساحتی به وسعت ۱۶ هزار و ۲۵۰ متر مربع بنا شده و در ۱۰ سالن فعالیت میکند. ردهبندی کتابهای کتابخانه براساس نظام ردهبندی کنگره است که شامل منابع چاپی و غیرچاپی در همه زمینههای علوم بشری است.
میزان استفاده دانشجویان از کتابخانه مرکزی
تعداد مراجعان بخشهای مختلف متفاوت است. در روز حدود ۳۰۰ رخداد امانت برای کتابها ثبت میشود. قسمت سایت منابع الکترونیک و پایاننامههای دیجیتال، روزانه ۴۰۰ مراجعهکننده دارد.
میزان استفاده مقاطع کارشناسی، کارشناسیارشد و دکتری از کتابخانه
استفاده مقاطع مختلف از بخشهای مختلف کتابخانه متفاوت است. دانشجویان تحصیلات تکمیلی (کارشناسیارشد و دکتری) اغلب از سایت منابع الکترونیک و دانشجویان مقطع کارشناسی بیشتر از منابع چاپی استفاده میکنند.
آمار تعداد کتابها، مقالهها و پایاننامهها
59 هزار و ۴۴۳ عنوان کتاب فارسی که 101 هزار و 357 جلد است. 60 هزار و هفت عنوان کتاب لاتین در 74 هزار و 31 جلد. کتب مرجع نیز هفتهزار و 905 عنوان کتاب در 17 هزار و 438 جلد است. تعداد اعضای فعال نیز 21 هزار و 906 نفر است.
در گروههای اعضای هیاتعلمی، دانشجویان (کارشناسی، کارشناسیارشد، دکتری) مقالات فقط به صورت الکترونیک است.
دانشجویان بیشتر از چه کتابهایی استفاده میکنند؟
استفاده دانشجویان از منابع متفاوت است؛ اعضای هیاتعلمی، اساتید و مقطع دکتری اغلب از منابع لاتین و سایر مقاطع اغلب از منابع فارسی استفاده میکنند.
علامه طباطبایی
میزان دسترسی دانشجویان به خدمات کتابخانه
خدمات مشاوره پژوهشی به دانشجویان و اعضای هیاتعلمی، خدمات تحویل مدرک (در سطح بسیار گسترده)، خدمات امانت، خدمات آگاهیرسانی جاری، خدمات اشاعه گزینشی اطلاعات، خدمات مرجع فیزیکی و الکترونیکی، خدمات میز مرجع مجازی، خدمات امانت بینکتابخانهای، خدمات دسترسی به پایگاههای اطلاعاتی داخلی و بینالمللی، خدمات به گروههای خاص (ازجمله خدمات ویژه به نابینایان)، فهرستنویسی و نسخهبرداری به دیگر کتابخانهها بیشتر برای فرادادههای اشیای دیجیتالی، انواع گوناگون از خدمات جستوجو و بازیابی اطلاعات مانند امکان جستوجوی پیوسته و جستوجوی یکپارچه طیف گستردهای از خدمات دروازه اطلاعاتی دانشگاه که توسط کتابخانه مرکزی توسعه یافته و عرضه شده است و خدمات آرشیوی، آموزش سواد اطلاعاتی و نظیر آن ارائه میشود.
سرانه فیزیکی
این کتابخانه در فضایی به وسعت ۶۴۰۰ متر مربع احداث شده است.
میزان استفاده دانشجویان از کتابخانه
با توجه به اینکه کتابخانه مرکزی دانشگاه علامهطباطبایی، کتابخانهای دووجهی است، بنابراین با احتساب مراجعان به هر دو وجه فیزیکی و دیجیتالی کتابخانهها، روزانه حدود 2000 مراجعهکننده به این کتابخانه وجود دارد. این تعداد با توجه به ارائه خدمات دسترسی به پایگاههای اطلاعاتی داخلی و بینالمللی که از خدمات مجموعه کتابخانهای دانشگاه به شمار میآید، به بیش از 3000 نفر میرسد.
میزان استفاده مقاطع کارشناسی، کارشناسیارشد و دکتری از کتابخانه
بهطور طبیعی بیشترین استفادهکنندگان از کتابخانه، دانشجویان تحصیلات تکمیلی و اعضای هیاتعلمی هستند، اگرچه استقبال دانشجویان کارشناسی نیز مطلوب است.
آمار تعداد کتابها، مقالهها و پایاننامهها
کتابخانه مرکزی دانشگاه دارای بیش از 240 هزار شیء فیزیکی است. کتابخانه دیجیتالی نیز بیش از 300 هزار شیء دیجیتالی دارد. اشیای فیزیکی کتابخانه با احتساب کتابخانههای دانشکدهای تقریبا 600 هزار شیء هستند.
دانشجویان بیشتر از چه کتابهایی استفاده میکنند؟
دانشجویان بیشتر از منابع درسی و کمکدرسی و همچنین پایاننامههای کارشناسیارشد و رسالههای دکتری بهویژه در قالب دیجیتالی بهدلیل خدمات مطلوب که برای اینگونه منابع ارائه میشود و دسترسپذیر بودن نسخه دیجیتالی تمامی پایاننامههای کارشناسیارشد و رسالههای دکتری در کتابخانه دیجیتالی دانشگاه استفاده میکنند.
صنعتی امیرکبیر
میزان دسترسی دانشجویان به خدمات کتابخانه
کتابخانههای فنی و مهندسی بهطور سنتی و معمول یکسری خدمات را از منابع چاپی از کتب گرفته تا پایاننامه ارائه میدهند. در قدیم ارائه خدمات بیشتر بهصورت چاپ ژورنالها و مجلات بود؛ اما الان بیشتر بحثهای دیجیتال اضافه شده است. یعنی کتابها و پایاننامهها بهصورت دیجیتال و الکترونیک ارائه میشوند.
در کنار این موضوع کتب، ژورنالها، مجلات و پایاننامهها در دو قالب الکترونیک و چاپی ارائه میشود. البته دانشگاه امیرکبیر یک دانشگاه کاملا فنی است، بنابراین حجم عمده کتابهای ارائهشده در این کتابخانه بیشتر کتابهای فنی است. در حال حاضر کتابخانهها به سمت دیجیتالیشدن حرکت میکنند که کتابخانه دانشگاه امیرکبیر هم به همین صورت است. درواقع دانشگاه امیرکبیر یکی از کاملترین مجموعههای فنی را در اختیار دارد.
سرانه فیزیکی
ساختمان پیشین کتابخانه مرکزی با زیربنای بالغ بر1500 متر مربع در ضلع شمالشرقی دانشگاه واقع شده بود؛ اما با توجه به محدودیت فضا، طراحی کتابخانهای مجهز در همان محل در برنامه کاری دانشگاه قرار گرفت و نهایتا در سال 1386 احداث ساختمان فعلی در فضایی بالغ بر 7500 متر مربع آغاز به کار کرد. در حال حاضر کتابخانه و مرکز اسناد علمی دانشگاه شامل کتابخانه مرکزی و 14 کتابخانه دانشکدهای (اقماری) در تهران و واحدهای پردیس بندرعباس، ماهشهر و گرمسار است.
میزان استفاده دانشجویان از کتابخانه
از آنجاکه حضور دانشجویان همیشه بهصورت فیزیکی نیست و دانشجویان بیشتر از طریق شبکه به کتابخانه وصل شده یا کتاب امانت میگیرند، آمار دقیقی دراینباره وجود ندارد.
سالن مطالعه کتابخانه مرکزی حدود 600 نفر ظرفیت دارد که بهطور معمول در روز 400 نفر از این ظرفیت استفاده میکنند ولی لزوما ممکن است از مرجعی بهصورت مستقیم استفاده نکنند و فقط اطلاعات دانلود کنند.
میزان استفاده مقاطع کارشناسی، کارشناسیارشد و دکتری از کتابخانه
تمام دانشجویان کارشناسی، کارشناسیارشد و دکتری از این کتابخانه استفاده میکنند. اعضای فعال حدود 15 هزار و 500 نفر است که از این تعداد تقریبا حدود 6 هزار نفر کارشناسیارشد، 6 هزار نفر کارشناسی و بقیه مقطع دکتری هستند.
آمار تعداد کتابها، مقالهها و پایاننامهها
در این کتابخانه حدود 140 هزار کتاب انگلیسی و 70 هزار عنوان کتاب فارسی وجود دارد. 35 هزار عنوان کتاب علومانسانی و 36 هزار کتاب الکترونیک نیز در این کتابخانه در اختیار دانشجویان است. پایاننامههای چاپی حدود 45 تا 46 هزار عنوان و پایاننامههای الکترونیکی نیز 21 هزار عنوان است.
علم و صنعت ایران
میزان دسترسی دانشجویان به خدمات کتابخانه
کتابخانه علم و صنعت یک مخزن باز دارد که دانشجویان از تمام کتابهای فارسی و لاتین استفاده میکنند که هم میتوانند در سایت سرچ کنند و هم کتاب را به امانت بگیرند.
سرانه فیزیکی
کتابخانه مرکزی دانشگاه علم و صنعت ایران در قسمت شمالی پردیس دانشگاه و در فضایی حدود 2000 مترمربع در ساختمانی دوطبقه احداث شده است.
میزان استفاده دانشجویان از کتابخانه مرکزی
در اوایل ترم حدود 700 نفر از کتابخانه استفاده میکنند، اما این آمار در انتهای ترم کاهش پیدا کرده و حتی گاهی به 50 نفر نیز میرسد. البته چون آمار کتابخانههای دانشکدهها در کتابخانه مرکزی وارد میشود، این آمار بهطور کلی بیشتر از این میزان است.
میزان استفاده مقاطع کارشناسی، کارشناسیارشد و دکتری از کتابخانه
امروزه کتابخانه مرکزی برای امانت گرفتن کتابهای درسی شده است، یعنی دانشجویان برای اینکه کتاب خریداری نکنند بیشتر کتاب را به امانت میگیرند. دانشجویان کارشناسی کمتر به سمت کتابهای انگلیسی رفته و بیشتر کتابهای تخصصی مربوط به رشته خود را انتخاب میکنند. دانشجویان کارشناسیارشد و دکتری بیشتر به سمت کتابهای لاتین تمایل دارند. با توجه به اینکه کتابهای دیجیتال فراوان شده است، هر سه مقطع در کتابخانه حضور دارند ولی این حضور بیشتر به نحوه تدریس و روزآمدی دروس برمیگردد.
آمار تعداد کتابها، مقالهها و پایاننامهها
کتابخانه دانشگاه علم و صنعت برای ارائه هیچ مقالهای سرویس ارائه نمیدهد. البته با توجه به اینکه عضو پایگاه علمی اسکپوس و برخی مقالات را خریداری کرده است، دانشجویان از طریق پایگاه دانشگاه میتوانند به تمام مقالات مورد نیاز دسترسی داشته باشند. پایاننامهها نیز از سال 1380 به بعد بهصورت دیجیتالی ارائه میشوند. از این پس دانشجویان پایاننامههای کارشناسی را نیز بهصورت چاپی تحویل نمیگیرند؛ چراکه در سایت قابل جستوجو است.
کل منابع این کتابخانه 165 هزار و 135 جلد است که از این تعداد 67 هزار و 729 عنوان جلد کتاب فارسی و 81 هزار و 530 جلد کتاب لاتین است. 15 هزار و 66 جلد نیز پایاننامه در این کتابخانه در دسترس دانشجویان است.
دانشجویان بیشتر از چه کتابهایی استفاده میکنند؟
براساس تحقیقات، دانشجویان مقطع کارشناسی بیشتر به سمت کتابهای فارسی رفته و دانشجویان مقطع کارشناسیارشد و دکتری با توجه به اینکه بیشتر به سمت تحقیق میروند، بیشتر هم کتابهای انگلیسی را مطالعه میکنند.
