نگاهی گذرا به سیر تاریخی کاپیتولاسیون در ایران

به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، اولین امتیازدهی به بیگانگان در قالب کاپیتولاسیون در زمان پادشاهی مغول‌ها و پس از اعزام هیاتی از طرف کلیسای روم به ایران صورت گرفت. در سال 1305 م عهدنامه‌ای بین الجایتو و تجار ونیزی منعقد شد که طبق آن به بازرگانان ونیزی اجازه داده شد در کمال امنیت و آزادی در ایران رفت‌وآمد و تجارت کنند و از پرداخت مالیات معاف باشند و جهت حل‌وفصل دعاوی احتمالی نیز به کنسول‌های خود در چند شهر معتبر ایران مراجعه کنند. این اولین بار در تاریخ ایران بود که چنین امتیازی به بیگانگان اعطا می‌شد.

چند سال بعد از انعقاد این معاهده وضعیت ایران نابسامان شد و اوضاع مملکت به هم ریخت. به همین دلیل کنسول‌های ونیزی مجبور به ترک ایران شدند، بنابراین حق قضاوت کنسولی بین دوطرف عملا ملغی شد و «بعد از ایلخانان مغول تا پیدایش دولت صفوی، به قراردادهایی که متضمن حق قضاوت کنسولی به نفع بیگانگان باشد، برخورد نمی‌کنیم.»

ورود هیات‌های اروپایی به ایران که از زمان ایلخانان مغول آغاز شده بود در زمان صفویان به اوج خود رسید و در سال‌های طولانی حکمرانی آنها کشورهای مختلفی از ایران حق قضاوت کنسولی گرفتند.در دوران شاه عباس اول مناسبات ایران و اروپا به بالاترین سطح خود رسید و تجار غربی به اهمیت روابط تجاری و سیاسی با ایران پی بردند. با ورود هیات‌های انگلیسی به ایران از جمله برادران شرلی در سال 1600 م شاه عباس با این فرمان که «هیچ‌یک از قضات ما حق صدور حکمی بر ضد خود آنها یا اموال ایشان را نخواهد داشت» امتیاز مهمی به آنها اعطا کرد و کاپیتولاسیون در دوره صفویه را بنا نهاد. سایر پادشاهان صفوی نیز به تبع او نظیر چنین امتیازاتی را به بیگانگان اعطا کردند. پادشاهان صفوی مشابه امتیازاتی را که به انگلیسی‌ها در رابطه با قضاوت کنسولی و مسائل تجاری داده بودند به هلندی‌ها و فرانسوی‌ها نیز دادند. از جمله مهم‌ترین قرارداد کاپیتولاسیونی قبل از معاهده ترکمنچای در ایران، قرارداد 32 ماده‌ای است که بین شاه سلطان حسین صفوی و پادشاه فرانسه در سال 1708 میلادی منعقد شد. به موجب این معاهده اجازه صادر شد که اگر بین کنسول که درواقع رئیس بازرگانان است و یکی از اتباع دولت‌های دیگر اختلافی رخ داد، قضات ایرانی حق جلب آنها را ندارند مگر با اجازه پادشاه فرانسه. اگر چه پس از سقوط صفویان قراردادهای مذکور لغو شد اما نظیر این قراردادها در دوران افشاریه و زندیه نیز بین ایران و دول غربی برقرار شد.

پس از روی کار آمدن سلسله قاجاریه جنگ‌های طولانی بین ایران و روسیه تزاری درگرفت و دولت ایران در دو دوره از این جنگ‌ها متحمل شکست سختی شد. شکست در دوره اول منجر به انعقاد عهدنامه گلستان شد و دوره دوم نیز به انعقاد قرارداد ننگین ترکمنچای منتهی شد. بدون شک منشا رژیم کاپیتولاسیونی در ایران را باید همین معاهده 1828 ترکمنچای دانست. به موجب این قرارداد، قسمت‌های مهمی از ایالات شمال ایران به روسیه تزاری واگذار و حق قضاوت کنسولی به صورت یکجانبه به کشور تحمیل شد. بعد از این بود که سایر دول اروپایی نظیر انگلیس و فرانسه نیز رژیم‌های کاپیتولاسیونی را بر پادشاهان قاجار تحمیل کردند و با این حربه زمینه غارتگری را در این مملکت فراهم ساختند.تزلزل پایه کاپیتولاسیون در ایران را باید در عهدنامه مودت ایران و شوروی در سال 1921م جست‌وجو کرد که طبق آن کلیه امتیازات از جمله کاپیتولاسیون که دولت روسیه تزاری از ایران گرفته بود در این عهدنامه لغو شد. در دوران مشروطه الغای عهدنامه‌های ننگین و حذف رژیم‌های کاپیتولاسیونی به یکی از مهم‌ترین مطالبات احزاب و گروه‌های سیاسی تبدیل شد. در نتیجه در سال 1297ش تصویب‌نامه‌ای در دولت صمصام‌السلطنه صادر شد که در آن آمده بود، معاهدات و امتیازاتی که از 100 سال به این طرف دولت‌های غربی و اتباع آن از ایران گرفته‌اند با استناد به قانون اساسی و حق مالکیت ایران الغا شد.