«شهریری» تنهاست

سعیده اسدیان،خبرنگار : پیش از آنکه شهریری یک محوطه باستانی باشد، مجموعه‌ای از سنگ‌هاست؛ سنگ‌هایی با ظاهری شبیه به صورت انسان که تماشاگران صامت تاریخند و نشانه‌هایی از هزاران سال آیین و زیست انسان را در خود ثبت کرده‌اند. این پیکره‌ها عمدتاً به شکل آدمک‌هایی ساده و انتزاعی تراشیده شده‌اند که در برخی موارد، نشانه‌هایی از صورت، دست یا ابزار در آن‌ها دیده می‌شود. مجسمه‌هایی که برخی از آن‌ها به دلیل فرسایش طبیعی، جابه‌جایی و بی‌توجهی، نشانه‌های فرسودگی را به وضوح بر پیکر خود دارند. ویژگی شاخص این مجسمه‌ها، نبود دهان در اغلب آن‌هاست؛ موضوعی که باعث‌شده پژوهشگران، تفاسیر گوناگونی درباره کارکرد آیینی، مذهبی یا نمادین آن‌ها ارائه دهند. محوطه باستانی شهریری با وسعتی بیش از ۲۰۰ هکتار، بر بستری سنگی و طبیعی قرار گرفته و در فاصله حدود 1.5 کیلومتری شرق روستای پیرآزمیان از توابع شهرستان مشکین‌شهر واقع شده است. این محوطه در ۷۰ کیلومتری شمال غرب شهر اردبیل و حدود ۴۰ کیلومتری شمال شرق مشکین شهر قرار دارد. واژه «شهریری» در میان ساکنان محلی به محدوده قلعه اطلاق می‌شود و نشان‌دهنده جایگاه ویژه این بخش از محوطه در حافظه تاریخی مردم منطقه است. پژوهش‌های پیشین در محوطه شهریری حاکی است استقرار اولیه در این منطقه به‌صورت جوامعی با اقتصاد معیشتی مبتنی بر دامداری شکل گرفته و شیوه زندگی آن‌ها هم نیمه کوچ‌نشینی بوده است، این جوامع احتمالاً از منابع طبیعی اطراف، به‌ویژه مراتع و منابع سنگی، بهره‌برداری گسترده‌ای داشته‌اند و به تدریج به شکل‌گیری ساختار‌های اجتماعی و آیینی پیچیده‌تری دست یافته‌اند. 
در پای سنگ افراشت‌های انسان‌نمای این محوطه، نذوراتی همچون سفال‌ها و اشیای زینتی قرار داده شده که همین موضوع فرضیه آیینی و مذهبی بودن این مکان را تقویت می‌کند. از جمله هدایای کشف‌شده در جریان کاوش‌ها می‌توان به انواع سفال، دستبند‌های مفرغی و مهره‌هایی از جنس عقیق، لاجورد، مفرغ و خمیر شیشه اشاره کرد که نشان‌دهنده اهمیت نمادین و اعتقادی این فضا برای ساکنان آن بوده است. مجسمه‌ها و سنگ افراشت‌های موجود در محوطه شهریری از نظر ظاهری و جزئیات ساخت، تفاوت‌های قابل‌توجهی با یکدیگر دارند. این تفاوت‌ها شامل اندازه پیکره‌ها، شیوه نقش‌پردازی صورت، نوع و شکل کمربند، وجود یا عدم وجود سلاح، نوع سلاح‌ها، اندازه و نحوه قرارگیری آن‌ها، سبک نقش‌زنی و حتی شکل هندسی خود سنگ افراشت‌هاست؛ چنین تنوعی می‌تواند بازتاب‌دهنده تفاوت‌های اجتماعی، جایگاه‌های آیینی یا تحولات زمانی در باور‌ها و سنت‌های مردم این منطقه باشد. برخی این پیکره‌ها را مرتبط با آیین‌های نیایشی، پرستش نیرو‌های طبیعی یا باور‌های مربوط به مرگ و زندگی می‌دانند. 

کشف نذورات پای سنگ افراشت‌های انسان‌نما
قبر‌های کشف‌شده در این شهر عمدتاً به عصر آهن تعلق دارند و نشان‌دهنده یکی از دوره‌های مهم شکل‌گیری و گسترش استقرار‌های انسانی در منطقه هستند. علاوه بر این، نشانه‌هایی از دوره مس سنگی هم در این محوطه به دست آمده که شامل سفال‌هایی با نقوش بافت گونه و شبیه به سبد است؛ نقوشی که از نظر فرهنگی و تکنیکی، پیوند‌هایی با جوامع اولیه کشاورز و دامدار منطقه را نشان می‌دهد. این یافته‌ها، همراه با کشف تعدادی سفال دولایه، ترمیم شده و با کیفیت ساخت بالا، در ابتدا باستان‌شناسان را به این نتیجه رساند که قدمت اصلی محوطه به عصر آهن باز می‌گردد. با این حال، کاوش‌های بعدی در این منطقه پر رمز و راز، داده‌های تازه‌ای را آشکار کرد، کشف بقایایی از سازه‌های آیینی و نشانه‌هایی از معبد در لایه‌هایی که در زیر دیوار‌های قلعه قرار داشتند، نشان داد که پیش از ساخت قلعه، این مکان کارکردی مذهبی و آیینی داشته است. بر این اساس می‌توان گفت ساکنان شهریری، در دوره‌ای متأخرتر، قلعه‌ای را روی معابد و عبادتگاه‌های پیشین خود بنا کرده‌اند. 

حفاظت حداقلی از   یک محوطه ثبت ملی
بر اساس یافته‌های باستان‌شناسی، قدمت محوطه شهریری به هزاره‌های پیش از میلاد بازمی گردد و آثار به دست آمده از آن، تداوم استقرار انسانی در دوره‌های مختلف تاریخی را نشان می‌دهد. در کنار پیکره‌های سنگی، سنگ قبر‌های متعدد با اشکال و اندازه‌های متفاوت هم دیده می‌شود که بیانگر اهمیت تدفین و آیین‌های مرتبط با آن در این منطقه است. محوطه باستانی شهریری در دل دشت‌های بادخیز شمال غرب کشور، اگرچه در سال 1381 در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده؛ اما شبیه بسیاری از آثار تاریخی، سال‌هاست با حداقل امکانات حفاظتی اداره می‌شود و عملاً بخشی از آن به حال خود ر‌ها شده است. به گفته اهالی منطقه، اطراف این محوطه در سال‌های گذشته شاهد کاوش‌های غیرمجاز بوده؛ موضوعی که نگرانی‌ها درباره آسیب به لایه‌های تاریخی و جا به جایی آثار سنگی را دوچندان کرده است. در بخش‌هایی از محوطه هم سنگ قبر‌های قدیمی و ارزشمند دیده می‌شود که از جای اصلی خود خارج شده و بدون هیچ ساماندهی، در فضای باز ر‌ها شده‌اند. 

تنها یک نیروی مستقر در محوطه باستانی «شهریری»! 
مشاهدات میدانی خبرنگار «فرهیختگان» نشان می‌دهد بخشی از این سنگ‌ها، علاوه بر آسیب‌های انسانی، تحت تأثیر باد‌های شدید، تغییرات دمایی و عوامل طبیعی دچار فرسایش شده‌اند؛ روندی که در صورت تداوم، می‌تواند به محو تدریجی نقوش و فرم‌های تاریخی منجر شود، این در حالی است که کمبود نیروی حفاظتی مستقر و محدودیت اعتبارات، امکان مراقبت مستمر از این آثار را کاهش داده است. علیرضا عبداللهی، معاون میراث فرهنگی اردبیل در گفت‌وگو با «فرهیختگان» درباره وضعیت حفاظت از محوطه باستانی شهریری اظهار کرد: «بعید می‌دانم در بحث سنگ‌ها اتفاق خاصی افتاده باشد. در حوزه نگهداری و حفاظت، واقعیت این است که ما به‌طور کلی تنها یک نیروی مستقر در آنجا داریم، البته یگان حفاظت به صورت دوره‌ای سرکشی می‌کند و مستندات هم توسط یگان تهیه و ثبت می‌شود اما قطعاً داشتن نیروی مستقر دائمی تفاوت زیادی ایجاد می‌کند.» وی افزود: «بدیهی است هر مجموعه‌ای هرچه از نظر نیروی انسانی، تجهیزات و منابع مالی کامل‌تر باشد، حفاظت و نگهداری آن به وضعیت ایدئال نزدیک‌تر خواهد بود و هرچه این امکانات کاهش یابد، فاصله از نقطه مطلوب بیشتر می‌شود. با این حال، خوشبختانه شهریری پایگاه ملی مصوب کشور است و در بحث تأمین نیرو و اعتبار، امیدواریم که شرایط بهتری را تجربه کند.» 

تخصیص اعتبار 3 میلیارد تومانی  برای ایجاد راه دسترسی
عبداللهی با اشاره به اقدامات انجام شده در محوطه باستانی شهریری طی سال‌های اخیر گفت: «در حوزه تأمین اعتبار، به نظر من در مجموعه شهریری اقدامات خوبی انجام شده است. محوطه سرپوشیده شده، نگهبان دارد و اخیراً انشعاب گاز هم برای آن تأمین شده است. همچنین برای راه دسترسی، حدود 3 میلیارد تومان اعتبار تخصیص یافته که هزینه خواهد شد تا مسیر دسترسی به طور کامل بهسازی شود.» وی تأکید کرد: «شهریری به‌زعم بررسی‌هایی که حتی در وزارتخانه نیز صورت گرفته، یکی از پایگاه‌های موفق محسوب می‌شود و از نظر مدل داخلی، حتی در برخی جنبه‌ها از محوطه‌هایی مانند هگمتانه هم وضعیت بهتری دارد.»

با شرایط ایدئال فاصله داریم
عبداللهی افزود: «یگان حفاظت شهرستان به صورت دوره‌ای بازدید و بازرسی انجام می‌دهد و در هر بازدید، گزارش‌های مصور تهیه و پرونده مربوطه ثبت می‌شود. با وجود محدودیت‌ها، اقدامات حفاظتی در حد توان انجام شده و در مجموع، آنچه برای شهریری اتفاق افتاده، با توجه به امکانات موجود، قابل قبول است؛ هرچند فاصله با شرایط ایدئال همچنان وجود دارد.» معاون میراث فرهنگی اردبیل با اشاره به جایگاه شهریری در افکار عمومی و محافل علمی گفت: «این محوطه از نظر معرفی، شناخته شدن و حضور در افکار عمومی جایگاه خوبی دارد. هم بازدیدکننده دارد و هم در مقالات داخلی و خارجی به‌عنوان یک مرجع علمی مورد توجه قرار می‌گیرد. علاقه‌مندی جامعه به حفاظت از این محوطه نیز قابل‌مشاهده است.» وی درباره تعیین عرصه و حریم شهریری هم گفت: «شهریری یک محوطه باستانی است و برای تعیین عرصه و حریم آن، انجام گمانه زنی باستان‌شناسی ضروری است.»
برای تعیین عرصه و حریم نیازمند 5 میلیارد تومان اعتبار هستیم
عبداللهی با بیان اینکه مجوز این کار باید از سوی پژوهشگاه میراث فرهنگی صادر شود و اجرای آن نیز تحت نظارت همان نهاد انجام می‌گیرد، گفت: «برای این فرایند، حدود 4 تا 5 میلیارد تومان اعتبار نیاز است و ممکن است یک تا دوسال زمان ببرد تا صرفاً عرصه محوطه مشخص شود؛ کاری که با شرایط فعلی، هم از نظر مالی و هم مدیریتی بسیار دشوار است؛ اما هر سال پیگیر آن هستیم.» وی خاطرنشان کرد: «کاوش‌های انجام شده در شهریری در سه فصل، توسط علیرضا هژبری نوبری یک‌بار در سال 1382 و بار دیگر در فاصله سال‌های 1383 تا 1384 انجام شده است.» 

ایجاد موزه فضای باز منوط به تعیین عرصه و حریم است
وی در پاسخ به پرسشی درباره ایجاد حالت موزه‌ای در محوطه گفت: «یکی از اقداماتی که باید در شهریری انجام شود، تهیه یک طرح جامع و توجیهی برای ایجاد موزه فضای باز است.» عبداللهی ادامه داد: «البته این موضوع منوط به تعیین عرصه و حریم است تا مشخص شود در چه بخش‌هایی و با چه نوع استحکاماتی می‌توان اقدامات حفاظتی و خدماتی را اجرا کرد؛ به گونه‌ای که هم حفاظت محوطه و هم نیاز بازدیدکنندگان تأمین شود.» گفتنی است با وجود این کاستی‌ها وضعیت شهریری در مقایسه با برخی دیگر از محوطه‌های تاریخی کشور، به نسبت بهتر ارزیابی می‌شود. وجود حداقلی از زیرساخت‌ها، حضور دوره‌ای یگان حفاظت و جایگاه این محوطه در میان پژوهشگران و افکار عمومی، سبب شده شهریری همچنان در مدار توجه باقی بماند؛ هرچند حفاظت از این سنگ‌ها و آنچه در دل خود دارند، نیازمند تصمیم‌های جدی‌تر و سرمایه‌گذاری هدفمند است.