بودجۀ نظامی سال ۱۴۰۵ چگونه است؟

سید مهدی طالبیپژوهشگر حوزه بین‌الملل

دولت در روز‌های اخیر لایحه بودجه سال 1405 را به مجلس ارسال کرده است. کارشناسان هر حوزه‌ای در حال بررسی ردیف بودجه حوزه مختص به خود هستند. این بررسی در حوزه امور امنیتی و نظامی، نیز وجود دارد و کارشناسان درحال ارزیابی این لایحه با توجه به شرایط موجودند. این اقدام از آن رو اهمیت دارد که ایران در سال 1404 با جنگی 12 روزه روبه‌رو شد.
با توجه به جنگ، بسیاری توقع داشتند بودجه نظامی شامل ارقام بزرگی باشد و در سویی دیگر بعضی همچنان خواهان کاهش هزینه‌های دفاعی بودند. علی‌رغم وجود این دو نگاه انتقادی، اما بودجه نظامی در وضعیت متعادلی با درنظر گرفتن اوضاع اقتصادی، اهداف دشمنان و تهدیدات، نگارش شده است.

نکات

بودجه نظامی ایران دارای ابعاد مختلفی است که باید برای فهم سیاست کشور، آن‌ها را درنظر گرفت. در ادامه این موضوع از زوایای مختلف مورد بررسی قرار گرفته است:

1 - کل بودجه درنظر گرفته شده برای نهاد‌های امنیتی و نظامی 874 همت است که با توجه به نرخ تسعیر 85 هزار تومان برای هردلار، معادل 10 میلیارد دلار است. این عدد اما برای مقایسه با بودجه نظامی کشور‌های دیگر باید کوچک‌تر شود زیرا بودجه نظامی کشور‌ها محدود به مبالغ اختصاص‌یافته برای وزارت دفاع و یگان‌های نظامی آنهاست و نهاد‌های امنیتی و حفاظتی بودجه‌های جداگانه‌ای دارند.
بسیاری از نهاد‌های حاضر در محاسبه، مانند شورای عالی امنیت ملی، وزارت اطلاعات یا نیروی انتظامی وظایف جداگانه‌ای از امور نظامی در حوزه بررسی‌های کلان، اقدامات اطلاعاتی و امنیت داخلی دارند و برای امور نظامی باید بودجه وزارت دفاع، سپاه، ارتش و ستادکل نیرو‌های مسلح را مورد محاسبه قرار داد؛ گرچه در بودجه سپاه هزینه‌های مرتبط با فعالیت‌های غیرنظامی مانند سازندگی نیز لحاظ شده است. با باقی ماندن نهاد‌های نظامی در محاسبات، بودجه نظامی به 673 همت می‌رسد که معادل 7.9 میلیارد دلار است.

2 - بودجه عمومی دولت معادل 5 هزار و 200 همت یا معادل 61 میلیارد دلار است. بر این اساس کل بودجه‌های امنیتی و نظامی 10 میلیارد دلاری ایران، معادل 16 درصد بودجه کل کشور هستند. اگر مبالغ در نظر گرفته شده برای امور غیرنظامی و یا امنیتی حذف شوند و بودجه نظامی 7.9 میلیارد دلاری لحاظ شود، امور نظامی تنها 13 درصد بودجه را تشکیل می‌دهند. این میزان یک نسبت معمول در بودجه‌هاست و نشان می‌دهد مبالغ دفاعی و امنیتی فشار غیرمتعارفی به بودجه عمومی وارد نمی‌کند.

3 - حجم پایین بودجه نظامی و نسبت معمول آن به کل بودجه، نشان می‌دهد ایران همچنان رویکردی دفاعی دارد. از این رو تبلیغات درخصوص نیات تهاجمی ایران که توسط دشمن در فضای بین‌المللی و افکار عمومی داخلی دنبال می‌شود، نادرست است.

4 - با وجود مواجهه با جنگ 12 روزه در سال 1404، ایران به شکلی زیان بار وارد دایره هزینه‌های نظامی نشد تا همانند شوروی در اواخر جنگ سرد با تبعات هزینه‌های سنگین روبه‌رو شود. این مسئله به معنای ر‌ها کردن امور نظامی در بحبوحه تهدیدات نیست، بلکه تهران تلاش کرده به صورت معقولانه شرایط را مدیریت کند.

5 - در بودجه، مبالغی که به تصویب می‌رسد به طور کامل به نهاد‌ها پرداخت نمی‌شوند، بلکه احتمال دارد سازمان برنامه‌وبودجه در طول سال، در تخصیص، مقدار کمتری را به این نهاد‌ها پرداخت کند.

6 - یگان‌های نظامی دارای دو منبع تأمین بودجه دیگر نیز هستند؛ نخست منابع داخلی که می‌تواند ناشی از فعالیت‌های درآمدزای آنان باشد؛ مواردی همانند صادرات سلاح، اجاره زمین و ساختمان‌ها و مواردی از این دست. دومین بخش بودجه‌های مستقلی است که دولت و مجلس برای تقویت بنیه دفاعی و یا خرید‌های تسلیحاتی داخلی و خارجی به صورت ارزی به نهاد‌های نظامی اختصاص می‌دهند.
7 - برخی با مقایسه بودجه سپاه و ارتش بر نابرابری میان این دو دامن می‌زنند درحالی‌که این تفاوت دو دلیل عمده دارد؛ نخست حیطه وظایف گسترده‌تر سپاه است به گونه‌ای که قرارگاه سازندگی آن با 59 همت بودجه، بودجه‌اش ذیل بودجه ستاد مشترک سپاه قرار گرفته است. دلیل دیگر به تفاوت در پشتیبانی باز می‌گردد. وزارت دفاع وظیفه خریداری، ارتقا و تعمیرات تسلیحات را برعهده دارد و با بودجه‌اش فعالیت‌های ارتش را پشتیبانی می‌کند.

8 - ایران هرچند از یگان‌های نظامی و تسلیحات به شکل کلاسیک استفاده می‌کند؛ اما به دلیل شکاف عمیق با دشمنان و تهدیدات، ناگزیر از درپیش گرفتن سیاست‌ها، روش‌ها و تسلیحات برای نبرد نامتقارن است. از این رو حجم پایین بودجه نظامی نسبت به رقبا و دشمنان به معنای توان، قدرت آتش و تأثیر کمتر نیست.
این مسئله خود را در جریان جنگ 12 روزه نشان داد. رژیم صهیونیستی روزانه ۵۹۳ میلیون دلار برای عملیات تهاجمی هزینه کرد که در طول 12 روز جنگ، این هزینه‌ها به بیش از 7 میلیارد رسیدند. در مقابل هزینه‌های تهاجمی ایران بسیار کمتر بودند. ایران ۵۹۱ موشک با میانگین قیمت هر تیره 120 هزار دلار به سمت فلسطین اشغالی پرتاب کرد که در مجموع ۷۱ میلیون دلار هزینه داشت. همچنین در طول جنگ 1050 پهپاد با میانگین قیمت 20 هزار دلار پرتاب شدند که 21 میلیون دلار هزینه داشت. کل هزینه مرتبط با پرتاب موشک و پهپاد به سرزمین‌های اشغالی برای تهران 92 میلیون دلار آب خورد که 77 برابر کمتر از هزینه‌های تهاجمی تل‌آویو بود. این هزینه اندک رژیم صهیونیستی را به سمت آتش‌بس سوق داده و از ادامه ماجراجویی آمریکا جلوگیری کرد.