چهلمین نشست مرکز فرهنگی امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی به بررسی آرا و نظریات درخصوص نظریه علامه نائینی اختصاص داشتچهلمین نشست از سلسلهنشستهای علمی تبیینی مرکز فرهنگی دانشگاهی امام خمینی (ره) و انقلاب اسلامی، با محوریت بررسی تطبیقی الگوی مردمسالاری دینی در اندیشه علامه نائینی و قانون اساسی جمهوری اسلامی، با حضور جمعی از استادان برجسته دانشگاه و دانشجویان با مشارکت دانشکدههای حقوق، علومانسانی و تشکلها و کانونهای علمی و فرهنگی واحد علوم و تحقیقات برگزار شد.
اندیشهای که پایهگذاری جمهوری اسلامی شد
فرهیختگان : چهلمین نشست از سلسلهنشستهای علمی تبیینی مرکز فرهنگی دانشگاهی امام خمینی (ره) و انقلاب اسلامی، با محوریت بررسی تطبیقی الگوی مردمسالاری دینی در اندیشه علامه نائینی و قانون اساسی جمهوری اسلامی، با حضور جمعی از استادان برجسته دانشگاه و دانشجویان علاقهمند بهویژه در رشتههای مرتبط با اندیشههای امامین انقلاب و وصیتنامه حضرت امام خمینی (ره) و با مشارکت دانشکدههای حقوق، علومانسانی و تشکلها و کانونهای علمی و فرهنگی واحد علوم و تحقیقات برگزار شد.
در این جلسه علمی، فرزاد جهانبین، معاون فرهنگی و دانشجویی دانشگاه آزاد اسلامی، خیرالله پروین، استاد دانشگاه تهران و عضو حقوقدان شورای نگهبان، سیدمصطفی ابطحی، عضو هیئتعلمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، یحیی فوزی، استاد پژوهشگاه علومانسانی و مطالعات فرهنگی و حبیبالله گلمحمدی، رئیس مرکز فرهنگی دانشگاهی امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی و دبیر علمی جلسه به ارائه دیدگاهها و تحلیلهای تخصصی خود پرداختند که گزیده آن را در ادامه و مشروح سخنان را میتوانید در وبسایت «فرهیختگان» بخوانید.
قانون اساسی بازتاب دغدغههای مردمی علامه نائینی است
پروین در این نشست با تأکید بر اهمیت بازخوانی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، بحث مردمسالاری دینی را یکی از مهمترین دستاوردهای حقوق اساسی مدرن دانست و گفت: «مردمسالاری دینی نه صرفاً یک محتوا، بلکه روشی برای اداره جامعه است که در آن نقش مردم بهصورت فعال تعریف میشود.»
وی با اشاره به تمایز مردمسالاری دینی از الگوهای سکولار، تصریح کرد: «در این الگو، اراده مردم در کنار مبانی الهی معنا مییابد و همین پیوند، آن را از دموکراسیهای غربی متمایز میکند.»
این استاد حقوق اساسی با بیان اینکه قانون اساسی تلاش کرده میان آزادی و قدرت تعادل برقرار کند، افزود: «حقوق اساسی مدرن قدرت را همزمان «تجویز» و «محدود» میکند تا از استبداد و هرجومرج جلوگیری شود.»
پروین اصل اول و اصل ششم قانون اساسی را شالوده مردمسالاری دینی دانست و تأکید کرد: «جمهوری و اسلامی بودن نظام، دو رکن جدانشدنی هستند که همزمان مشروعیت الهی و مقبولیت مردمی را تضمین میکنند.»
وی در پایان، با اشاره به اندیشههای آیتالله نائینی، خاطرنشان کرد: «قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در بسیاری از اصول، بازتابدهنده همان دغدغههای تاریخی برای مهار قدرت و تقویت نقش مردم در حکمرانی است.»
بذری که علامه نائینی کاشت، امام راحل به بلوغ رساند
فرزاد جهانبین، معاون فرهنگی و دانشجویی دانشگاه آزاد نیز در این نشست، به بررسی تطبیقی اندیشههای علامه نائینی و امام خمینی(ره) در حوزه مردمسالاری دینی پرداخت و گفت: «هر دو اندیشمند، مشروعیت حکومت را ذاتاً الهی میدانند و آن را به امام معصوم و در عصر غیبت به فقیه جامعالشرایط نسبت میدهند.»
وی با اشاره به کتاب «تنبیهالامه و تنزیهالمله»، تأکید کرد: «علامه نائینی رأی مردم را بهتنهایی برای مشروعیت حکومت کافی نمیدانست و بر ضرورت اذن الهی و نیابت فقها تصریح داشت.»
این استاد دانشگاه افزود: «تفاوت اصلی علامه نائینی و امام خمینی نه در مبانی، بلکه در راهبردهاست؛ نائینی از باب اضطرار به مشروطه تن داد، اما امام خمینی با فراهمشدن شرایط تاریخی، به تأسیس حکومت اسلامی مبتنی بر ولایتفقیه رسید.»
جهانبین نقش مردم را در فعلیتیافتن ولایتفقیه تعیینکننده دانست و گفت: «پذیرش عمومی، شرط تحقق عملی حاکمیت دینی است و سازوکارهایی مانند مجلس خبرگان، تجلی همین نقش مردمی است.»
وی در جمعبندی تصریح کرد: «سیر اندیشه سیاسی شیعه از علامه نائینی تا امام خمینی، مسیری تکاملی در تحقق مردمسالاری دینی است، نه گسست نظری. به نظر میرسد تفاوت بنیادینی در دیدگاه مرحوم نائینی و امام خمینی(ره) در باور به مردمسالاری دینی وجود ندارد و دو راهبرد اصلاح و انقلاب را در اندیشه علامه نائینی و امام شاهد هستیم. هرچند خود امام نیز در کشف اسرار و نیز قبل از سال 1342 به عنوان قدر مقدور و دفع افسد به فاسد حکومت سلطنتی با نظارت فقها را میپذیرند؛ اما با توجه به اقتضائات زمانه و تأثیرات اجتماعی بر اندیشه در مرور زمان، ایشان از رویکرد اصلاحی به سمت رویکرد انقلابی تغییر پارادایم میدهند.»
معاون فرهنگی و دانشجویی دانشگاه آزاد اسلامی خاطرنشان کرد: «با تغییر شرایط اجتماعی و فراهم آمدن زمینههای عینی، امام از یک راهبرد اصلاحی (نظارت) به یک راهبرد انقلابی (تأسیس) گذار کردند. این گذار، نه نفی آرمان مشترک با نائینی، بلکه بلوغ و تحقق کاملتر همان آرمان در پرتو شرایط جدید و بر اساس مبانی گستردهتر ولایتفقیه بود؛ بنابراین، میتوان نوعی تطور و تعالی در مسیر تحقق «مردمسالاری دینی» از نظریه علامه نائینی تا نظریه و عمل امام خمینی (ره) مشاهده کرد و بذری که علامه نائینی کاشتند، امام راحل به بلوغ رساندند و عینیت بخشیدند.»
علامه نائینی معتقد بود تنها راه مهار استبداد قانون است
یحیی فوزی، استاد پژوهشگاه علومانسانی و مطالعات فرهنگی نیز در این نشست طی سخنانی با هدف تبیین سادهتر اندیشه آیتالله نائینی برای دانشجویان، او را یکی از برجستهترین فقهای دوره قاجار معرفی کرد که در نهضت تنباکو و مشروطه نقشی فعال داشت.
وی با اشاره به کتاب «تنبیهالامه و تنزیهالمله» گفت: «نائینی این اثر را برای پاسخ به این پرسش نوشت که آیا مشروطه با شریعت سازگار است یا نه و تلاش کرد نشان دهد که محدودسازی قدرت نهتنها ضد دین نیست، بلکه در راستای عدالت اسلامی است.»
دکتر فوزی افزود: «نائینی سلطنت را به دو نوع تملیکی و ولایتی تقسیم میکند و معتقد است تنها راه مهار استبداد، مقید و مشروط کردن قدرت از طریق قانون و نظارت است.»
به گفته وی، علامه نائینی باور داشت در عصر غیبت، تحقق حکومت کامل اسلامی ممکن نیست و باید از باب «قدر مقدور» به ساختارهایی تن داد که ظلم را کاهش دهند.
این استاد دانشگاه تأکید کرد: «هرچند مدل پیشنهادی علامه نائینی تفاوتهایی با مدل جمهوری اسلامی دارد، اما از نظر اصول، پشتیبان اندیشه مردمسالاری دینی و زمینهساز آن است.»
علامه نائینی قانون اساسی را میثاق مردم و حاکمیت میدانست
سیدمصطفی ابطحی، عضو هیئتعلمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات نیز در سخنان خود، علامه نائینی را یکی از چهرههای پیشرو فقه سیاسی دانست که جلوتر از زمانه خود میاندیشید و در حوادثی چون نهضت تنباکو و مشروطه حضوری مؤثر داشت.
وی با اشاره به دوگانهسازی نائینی در عصر غیبت گفت: «نائینی میان «نیابت فقیهان و سلطنت» و «نیابت فقیهان و مشروطه» تمایز قائل شد و از الگوی دوم دفاع کرد.»
به گفته دکتر ابطحی، علامه نائینی با طرح مفهوم «واضع بیرونی»، قانون و مجلس را جایگزین عصمت معصوم در کنترل قدرت دانست و از این طریق، مفهوم عصمت را وارد عرصه حقوق و سیاست کرد.
وی افزود: «علامه نائینی قانون اساسی را میثاقی میان مردم و حاکمیت میدانست که هم باید با شریعت تعارض نداشته باشد و هم رضایت عمومی را تأمین کند.»
ابطحی تأکید کرد: «اندیشه علامه نائینی پایهگذار مسیری شد که بعدها توسط امام خمینی(ره) تکمیل و در قالب جمهوری اسلامی محقق شد.»
حبیبالله گلمحمدی رئیس مرکز فرهنگی دانشگاهی امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی نیز در جمعبندی نشست تأکید کرد که حکومت باید هم اسلامی و هم مردمسالار باشد و نقش نظارت مردم و فقها برای جلوگیری از استبداد امری ضروری است.
او گفت: «این رویکرد بعدها توسط امامین انقلاب اسلامی بهعنوان یکی از پایههای فکری جمهوری اسلامی تفسیر و تثبیت شد.»
گزارشهای مرتبط چهلمین نشست مرکز فرهنگی امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی را در پیوندهای زیر بخوانید:
علامه نائینی معتقد بود تنها راه مهار استبداد قانون است
بذری که علامه نائینی کاشت، امام راحل به بلوغ رساند
.gif?v=0)
