درباره ماجرای هواپیمای الحداد، ترکیه و پاکستان

آخرین ساعات روز سه‌شنبه (۲ دی ۱۴۰۴، ۲۳ دسامبر ۲۰۲۵) هواپیمای حامل محمد الحداد، رئیس ستاد مشترک ارتش لیبی در ترکیه سقوط کرد که در پی آن تمام سرنشینان کشته شدند. در این واقعه الفیتوری غریبیل (رئیس ستاد نیرو‌های زمینی)، محمود القطیوی (رئیس سازمان صنایع نظامی) و محمد العصاوی دیاب (مشاور رئیس ستاد) همراه الحداد کشته شدند. آنچه این رخداد را از اهمیتی دوچندان برخوردار ساخته، دلیل سفر الحداد به ترکیه و تحولی است که در لیبی رخ داده است.

اوضاع لیبی و تحول جدید

پیش از ورود به مسئله مشکوک مرگ رئیس ستاد ارتش و تحول جدید لیبی، باید تقسیم‌بندی این کشور را شناخت. پس از فروپاشی کشور طی تحولات موسوم به بهار عربی که از سال‌های ۲۰۱۰ و ۲۰۱۱ آغاز شدند، لیبی مدت کوتاهی متحد ماند و به‌سرعت محل تاخت‌وتاز جریانات داخلی و طرف‌های خارجی شد.

لیبی امروزه در عمل به دو منطقه عمده تقسیم شده است؛ نخست منطقه غربی با پایتختی شهر طرابلس که حکومت موسوم به دولت وحدت ملی لیبی به رهبری عبدالحمید الدبیبه، نخست‌وزیر این دولت در آن قدرت دارد و از حمایت ترکیه بهره می‌برد. قسمت دوم و در شرق لیبی، حکومتی دیگر با نام ارتش ملی لیبی به فرماندهی خلیفه حفتر مستقر است که طی سالیان گذشته مورد حمایت عربستان سعودی، امارات، مصر و رژیم صهیونیستی بوده است.
تحول جدید در این کشور به پاکستان و سفر هفته گذشته مقام عالی نظامی این کشور به لیبی و انعقاد قرارداد‌های بزرگ نظامی مربوط می‌شود.
روز چهارشنبه هفته گذشته (۲۶ آذر ۱۴۰۴، ۱۷ دسامبر ۲۰۲۵) ژنرال عاصم منیر، فرمانده ارتش پاکستان به بنغازی پایتخت شرق لیبی سفر کرده و با فرزند حاکم این منطقه و معاون به اصطلاح ارتش ملی لیبی دیدار کرده است. در جریان این سفر بزرگ‌ترین قرارداد صادرات تسلیحات پاکستان به امضا رسید که ارزشی برابر با ۴ میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار دارد.
پاکستان و لیبی بر این اساس پیمان همکاری دفاعی امضا کرده‌اند که شامل فروش سلاح، آموزش مشترک و تولید نظامی می‌شود. قرارداد‌های مزبور شامل فروش سلاح‌هایی در حوزه هوایی، زمینی و دریایی می‌شود. در حوزه هوایی طی 2.5 سال پاکستان ۱۷ فروند جنگنده جی اف-۱۶ و ۱۲ فروند هواپیمای آموزشی «سوپر موشک» به نیرو‌های تحت امر حفتر تحویل می‌دهد.
این قرارداد می‌تواند موازنه نظامی در لیبی را تغییر داده و منجر به فتح نیمه غربی کشور توسط حکومت بخش شرقی شود. خلیفه حفتر در سال ۲۰۱۹ نیز تلاش کرد طرابلس را تصرف کند؛ اما ورود سامانه‌های پدافندی و پهپاد‌های شناسایی-رزمی بیرقدار ترکیه ورق را برگردانده و او را به عقب راندند. آنچه مانع فتح غرب لیبی شد، برگرداندن موازنه هوایی بود.
نیرو‌های وابسته به حفتر از حمایت هوایی جنگنده‌های مصری و اماراتی بهره برده و به‌سرعت پیشروی می‌کردند، اما ورود پهپاد‌های ترکیه باعث شد تا قوای طرابلس نیز بتوانند علیه نیرو‌های دشمن عملیات هوایی اجرا کنند.
از سوی دیگر سامانه‌های پدافندی اعزامی توسط ترکیه، آزادی عمل جنگنده‌ها را از بین بردند. پاکستان با قرار گرفتن در کنار حفتر در مقابل ترکیه صف‌آرایی کرده که نیرو‌ها و مستشاران نظامی‌اش در غرب لیبی استقرار دارند. این اتفاق درحالی است که برای مدت‌ها روابط و همکاری ترکیه و پاکستان در امور نظامی، سیاسی و برخی پرونده‌های منطقه‌ای از قفقاز تا افغانستان به‌گونه‌ای بود که به نظر می‌رسید دو کشور نوعی ائتلاف تشکیل داده‌اند.

نکات

در خصوص تحولات جدید در منطقه و لیبی نکاتی وجود دارند.

1 - همگرایی پاکستان با ترکیه فاقد پایه‌های ایدئولوژیک بوده و بر برخی مسائل دیگر استوار است. پاکستان، ترکیه و متحدانش را گزینه‌هایی برای حمایت اسلامی در قضیه کشمیر می‌دید، زیرا بسیاری از دولت‌های اسلامی به جهت ملاحظاتی که در هند و یا با دولت این کشور داشتند، علیه آن موضع‌گیری علنی نمی‌کردند.
با وجود روابط دیرینه پاکستان با عربستان این کشور به دلیل فروش نفت به هند و طرح‌های بلندمدت اقتصادی مانند کریدور آی‌مک حاضر به موضع‌گیری ضد دولت این کشور در قضیه کشمیر نبود. به طور کلی کشور‌های حاشیه جنوبی خلیج‌فارس به دلیل فروش نفت و بحث کریدور‌ها و کشور‌هایی مانند مصر به جهت نیازمندی شدید به توسعه روابط تجاری، از موضع‌گیری علیه هند خودداری می‌کردند.
در مقابل، ترکیه به رهبری اردوغان نیازمند جهت‌گیری در قبال کشمیر بود؛ زیرا او برای نفوذ در جهان اسلام و در مسیر احیای عثمانی، می‌بایست اقدامات نمادینی انجام می‌داد.
ارتباط و نگاه ترکیه به پاکستان ریشه در روابط مسلمانان هند با امپراتوری عثمانی دارد. بخشی از مسلمانان هند به دلیل فشار دولت‌های اروپایی و حاکمان غیرمسلمان نسبت به رویکرد خلافت اسلامی علاقه‌مند شده بودند؛ بااین‌حال فاصله زیاد مانع بزرگی برای اتصال آن‌ها به عثمانی بود. علاوه بر این موارد، همان‌طور که ترکیه از پاکستان در کشمیر حمایت می‌کند، پاکستان نیز همواره از نگاه ترکیه در جزیره قبرس و استقلال جمهوری خودخوانده قبرس شمالی حمایت کرده است.
پیشران دوم و مهم در ارتباط پاکستانی‌ها با ترکیه، تمایل به بهره‌گیری از ظرفیت نظامی این کشور بود. آنکارا به‌عنوان عضوی از ناتو به فناوری‌های غربی دسترسی داشت و خود یک صنعت بومی تسلیحاتی ایجاد کرده بود.
پاکستان برای خرید بالگرد‌های تی-۱۲۹ تمایل نشان داد که بعد‌ها به دلیل مخالفت آمریکا ناکام ماند. این بالگرد نمونه ارتقایافته بالگرد تهاجمی ای-۱۲۹ ساخت شرکت آگوستاوستلند ایتالیا بود که از موتور‌های آمریکایی بهره می‌برد و این مسئله به واشنگتن اجازه داد در مسیر فروش ۳۰ بالگرد به پاکستان اخلال ایجاد کند.
در حوزه دریایی پاکستان تعدادی ناو از ترکیه خریداری کرد و در حوزه پهپادی چشم به دریافت پهپاد‌های بیرقدار تی بی-۲ و آکینجی داشت.

2 - پاکستان در سال‌های اخیر با چند مشکل مهم روبه‌رو شده که موجودیت نظام سیاسی و یا کلیت کشور را تهدید می‌کنند. مشکلات اقتصادی در تأمین مواد غذایی، ملزومات صنعتی و انرژی اثرگذار بوده‌اند.
در حوزه داخلی، پاکستان با اختلافات سیاسی و تشدید تروریسم روبه‌رو بوده است. برکناری عمران خان از نخست‌وزیری، زندانی کردن وی و مهار حزبش نمودی از اختلافات سیاسی است که باعث شد ارتش و ارکان پاکستان با یکی از محبوب‌ترین احزاب این کشور درگیر شوند.
فعال شدن گروه موسوم به تحریک طالبان پاکستان و جدایی‌طلبان بلوچ که هر دو در افغانستان و تحت حمایت طالبان افغانستان و هند فعالیت می‌کنند، پاکستان را در دو ناحیه مهم درگیر ساخته که می‌تواند منجر به از دست رفتن یک‌چهارم جمعیت و دوسوم خاک کشور شده و در نهایت فروپاشی را رقم بزند.
چنین مشکلاتی پاکستان را محتاج کمک‌های مالی کرده است. بحران اقتصادی وجود دارد و درگیری‌ها آن را تشدید کرده‌اند. مقابله و جنگ با تروریسم که نیازمند مهار تروریست‌ها و دو کشور هند و افغانستان است، به منابع مالی و حمایت‌های خارجی نیاز دارد. ترکیه به میزانی از نظر مالی و سیاسی توانمند نیست تا قادر به تأمین نیاز‌های پاکستان باشد، اما کشور‌های حاشیه جنوبی خلیج‌فارس و به‌ویژه عربستان می‌توانند با تأمین وام، سرمایه‌گذاری و تسهیلاتی برای واردات انرژی به این کشور کمک‌های مؤثری انجام دهند.

3 - پاکستان در سه پرونده فرامرزی حضور یافته که در هرسه منطقه، مسئله انرژی و سلاح وجود داشته و با یکدیگر پیوند خورده‌اند. پاکستان در سال ۲۰۲۰، در جریان جنگ قره‌باغ از آذربایجان حمایت کرد که در نهایت این همکاری‌ها به فروش جنگنده‌های جی اف-۱۷ به باکو منتهی شد. در سال جاری میلادی پاکستان با عربستان پیمان دفاعی و امنیتی به امضا رساند که بر مبنای آن در صورت مواجهه یکی از طرفین با جنگ، طرف دیگر ملزم به ارائه کمک می‌شود؛ برخی قائلند که این سند شامل ارائه چتر اتمی نیز می‌شود که طرفین یا آن را رد کرده و یا به‌نوعی مبهم گذاشته‌اند. پرونده سوم لیبی است که مشابه با دو پرونده پیشین، با انرژی و مسائل نظامی پیوند خورده است.

4 - خلیفه حفتر در کنار چاد و نیرو‌های واکنش سریع که غرب سودان را در اختیار دارند، فعالیت‌های نظامی دارد که شامل قاچاق سلاح، طلا و انتقال شبه‌نظامیان می‌شود.

5 - ترکیه علی‌رغم عملگرایی همزمان سوار بر مرکب رؤیا‌ها شده و ضرباتی از این ناحیه دریافت می‌کند. در شرایطی که ترکیه از هرسو تحت فشار محور امارات-رژیم صهیونیستی، آمریکا و کشور‌های عربی قرار گرفته و حکومت‌های پاکستان و آذربایجان قابل اعتماد نیستند، علیه محور مقاومت دست به توطئه زد که دود این توطئه‌گری بر چشم تمامی مسلمانان رفته است.