نقشۀ حل ۱۰ ابرچالش ملی با فناوری

فاطمه کتابی،خبرنگار گروه دانشگاه: شتاب فزاینده تحولات علمی و فناوری، سیاست‌گذاری در این حوزه را با ضرورت بازنگری‌های مستمر و آینده‌نگرانه مواجه کرده است؛ ضرورتی که اکنون به طور جدی پیش روی «نقشه جامع علمی کشور» قرار گرفته است. سند بالادستی که در سال ۱۳۸۹ ابلاغ شد و افق ۱۰ساله آن تا پایان ۱۴۰۴ تعریف شده بود. این نقشه پایه‌گذار توسعه علمی در کشور بوده و با توجه به سرعت تحولات جهانی، روزآمدسازی آن ضرورتی اجتناب‌ناپذیر محسوب می‌شود. در نسخه جدید این سند، برای نخستین بار ۱۰ مسئله ملی حال و آینده کشور مشخص شده است؛ بحران آب و انرژی، چالش‌های حوزه سلامت، ناکارآمدی اقتصادی و حکمرانی، نابرابری آموزشی و مسائل فرهنگی و تغییرات جمعیتی و مهاجرت نخبگان برخی از این مسائل ده‌گانه هستند. برای هر یک از این مسائل، ۱۰ فناوری حل مسئله تعیین شده است که این ترکیب، مهم‌ترین ویژگی نسخه روزآمد نقشه جامع علمی کشور عنوان می‌شود. 

نقشه جامع علمی کشور امروز در آستانه ورود به مرحله‌ای تازه قرار دارد؛ مرحله‌ای که قرار است مسیر علم و فناوری کشور را برای یک دهه دیگر یعنی تا سال ۱۴۱۴ ترسیم کند. بر همین اساس و با پیگیری فرهنگستان علوم، فرایند روزآمدسازی نقشه جامع علمی کشور از دو سال پیش در دستور کار قرار گرفته و برخی رویکرد‌ها، اولویت‌ها و مفاد آن متناسب با اقتضائات جدید علمی، فناورانه و تحولات جهانی بازنگری شده است. هدف از این بازطراحی، پاسخ‌گویی دقیق‌تر به نیاز‌های آینده کشور، تقویت پیوند علم با مسائل واقعی جامعه و افزایش کارآمدی سیاست‌های کلان علمی عنوان می‌شود. ناصر باقری‌مقدم، رئیس گروه مطالعات راهبردی علم و فناوری و آینده‌نگاری فرهنگستان علوم و دبیر روزآمدسازی نقشۀ جامع علمی کشور در گفت‌وگو با روزنامه «فرهیختگان» به تشریح جزئیات این تغییرات، منطق حاکم بر اصلاح سند و جهت‌گیری‌های کلان افق پیش‌رو پرداخته است. 

ناصر باقری‌مقدم مدیر روزآمدسازی نقش جامع علمی کشور در تشریح ضرورت به‌روزرسانی نقشه جامع علمی کشور گفت: «نقشه جامع علمی کشور که تعیین‌کننده اولویت‌های علمی و فناوری و همچنین راهبرد‌ها و اقدامات تحقق آن‌ها در سطح ملی و اکوسیستم فناوری و نوآوری کشور است، در سال‌های ۱۳۸۹ و ۱۳۹۰ تهیه، تصویب و ابلاغ شده بود و اکنون پس از گذشت حدود ۱۴ سال، نیاز به بازنگری و روزآمدسازی داشت.» وی افزود: «در این سال‌ها هم در سطح جهانی شاهد تحولات گسترده‌ای بوده‌ایم و فناوری‌هایی مانند هوش مصنوعی، کوانتوم و حوزه‌های سایبری که در آن زمان کمتر مورد توجه بودند، امروز به محور‌های اصلی حرکت علمی و فناوری جهان تبدیل شده‌اند. از سوی دیگر، در داخل کشور نیز دستاورد‌های علمی و فناورانه خوبی به دست آمده و ساختار‌ها و اجزای اکوسیستم علم و فناوری کشور تکمیل‌تر شده است.»
باقری‌مقدم با اشاره به آغاز فرایند به روزرسانی نقشه جامع علمی کشور اظهار کرد: «شورای عالی انقلاب فرهنگی با نظر مثبت مقام معظم رهبری، از حدود سه سال گذشته موضوع به روزرسانی نقشه را در دستور کار قرار داد و این مأموریت به فرهنگستان علوم واگذار شد.»

نقش‌آفرینی 1200 عضو هیئت‌علمی در روزآمدسازی نقشه

دبیر روزآمدسازی نقشه جامع علمی کشور ادامه داد: «فرهنگستان علوم با همکاری ۷۶ دانشگاه و مرکز تحقیقاتی، مشارکت بیش از ۱هزار و۲۰۰ نفر عضو هیئت‌علمی، ۱۲۰ متخصص ایرانی خارج از کشور و ۱۸ دستگاه متولی حوزه علم، فناوری و نوآوری، بازبینی بخش‌های مختلف نقشه را انجام داد. این فرایند از ابتدای سال ۱۴۰۳ آغاز شد و حدود یک سال و 9 ماه به طول انجامید و نتایج آن در ابتدای آذرماه امسال برای ادامه مراحل تصویب به شورای عالی انقلاب فرهنگی ارسال شد.»
باقری‌مقدم با بیان اینکه تمامی شاخص‌های نقشه قبلی در نسخه جدید به‌روزرسانی شده است، تصریح کرد: «همه شاخص‌هایی که در سند قبلی بود روزآمد شده اهداف کمی آن‌ها متناسب با شرایط جدید، مجدداً هدف‌گذاری شده است؛ به‌گونه‌ای که وضعیت فعلی و نقطه مطلوب ۱۰ سال آینده در همه حوزه‌ها مشخص شده است.»

مرجعیت علمی و مسائل کشور دو محور اصلی نقشه

وی مهم‌ترین تغییر محتوایی نقشه جدید را شکل‌گیری دو جهت‌گیری کلان دانست و گفت: «در نقشه جدید، تمرکز اصلی بر دو محور «حل مسائل کشور» و «ایجاد مرجعیت علمی» قرار گرفته و بر این اساس، اولویت‌ها تغییر کرده و به‌روز شده‌اند.» 
دبیر روزآمدسازی نقش جامع علمی کشور افزود: «برای نخستین‌بار در نقشه جامع علمی کشور، ۱۰ مسئله ملی حال و آینده کشور از جمله بحران آب و انرژی، مسائل حوزه سلامت، حکمرانی و ناکارآمدی اقتصادی، محیط زیست و توسعه ناپایدار، تهدیدات دیجیتال و امنیت سایبری، حمل ونقل توسعه نیافته، نابرابری آموزشی و چالش‌های فرهنگی، امنیت غذایی و تغییرات جمعیتی و مهاجرت نخبگان به صورت مشخص در سند درج شده است.»

پاسخ به 10 مسئله با 10 فناوری

وی ادامه داد: «برای این ۱۰ مسئله ملی، ۱۰ فناوری حل مسئله و ۱۰ فناوری آینده‌ساز نیز تعیین شده است. یعنی بخشی از مسائلی که اکنون وجود دارد با فناوری فعلی کشور و جهان قابل حل هستند و باید به توسعه همه جانبه آن توجه کرد. فناوری‌هایی مانند انرژی‌های تجدیدپذیر، ازدیاد برداشت میادین نفت و گاز، شیرین‌سازی و بازچرخانی آب، واکسن‌های انسانی و دامی، تجهیزات پزشکی راهبردی، امنیت سایبری، کشاورزی دقیق و فناوری‌های محتوایی به عنوان فناوری‌های موجود و قابل استفاده برای حل مسائل کشور معرفی شده‌اند. همچنین فناوری‌هایی نظیر هوش مصنوعی، دیجیتال و کوانتوم، زیست فناوری، فناوری‌های انرژی و اقلیم، سلامت پیشرفته، مواد و ساخت پیشرفته، نانو و میکرو، فناوری هسته‌ای و هوافضا به عنوان فناوری‌های آینده‌ساز مورد تأکید قرار گرفته‌اند. تعیین 10 مسئله کشور به همراه معرفی 10 فناوری حل مسئله و 10 فناوری آینده‌ساز از جمله مهم‌ترین ویژگی نسخه روزآمد سند جامع علمی کشور است.»

باقری‌مقدم با اشاره به یکی دیگر از وجوه تمایز نسخه روزآمد شده نقشه جامع علمی کشور گفت: «در بخش‌های مختلف شاخص‌های مختلف را آوردیم و سعی کردیم اقدامات و راهبرد‌ها را نیز با این شاخص‌ها هدف‌گذاری کنیم تا بررسی کنیم که چه میزان پیشرفت کرده‌ایم. همچنین تمایز بعدی این است که برای همه اقدامات متولیان و مجریان مشخص را تعیین کردیم تا بدانیم هر اقدام را دقیقاً از کدام نهاد و دستگاه مطالبه کنیم و در جریان وضعیت موجود قرار گیریم و شاخص آینده آن چیست تا به نتیجه رسیدن آن را پیگیری کنیم و بعد پایش انجام بگیرد.»
وی توجه به علوم انسانی و علوم پایه و کشاورزی را از دیگر وجه تمایز این سند عنوان کرد و گفت: «حوزه‌هایی است که در نقشه جامع علمی روزآمد بیشتر به آن توجه و پرداخته شده است.»

دبیر روزآمدسازی نقش جامع علمی کشور با اشاره به کاهش حجم اقدامات نقشه جدید گفت: «اقداماتی که انجام شده و منسوخ شده یا ارتباط مستقیمی با حل مسائل کشور و ایجاد مرجعیت علمی نداشتند، حذف شده‌اند و در عین حال برخی اقدامات مهم نقشه قبلی که به مرحله اجرا نرسیده بودند، به صورت روزآمد در سند جدید لحاظ شده‌اند.»
به گفته مؤسسه تحقیقات سیاست علمی کشور بر اساس ارزیابی‌های انجام شده، میزان تحقق نقشه جامع علمی کشور قبلی بر اساس اعلام ستاد علم و فناوری شورای عالی انقلاب فرهنگی حدود ۴۰ درصد بوده است. 

باقری‌مقدم مخاطبان اصلی سند نقشه جامع علمی کشور را دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی، شرکت‌های دانش‌بنیان، دستگاه‌های اجرایی همچون وزارت آموزش و پرورش، وزارت علوم، وزارت بهداشت، معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری، بنیاد نخبگان، بنباد علم، سازمان سمپاد، باشگاه دانش پژوهان، فرهنگستان‌ها، اعضای هیئت علمی و متخصصان حوزه‌های مختلف علم و فناوری عنوان کرد. 

وی در پایان با اشاره به روند تصویب سند گفت: «نقشه جامع علمی کشور جدید با افق زمانی ۱۴۰۵ تا ۱۴۱۴ تدوین شده و امیدواریم فرایند تصویب آن طی سه ماه باقی‌مانده از سال جاری به پایان برسد و توسط رئیس‌جمهور به‌عنوان رئیس شورای عالی انقلاب فرهنگی ابلاغ شود.» باقری مقدم در پایان تأکید کرد: «رسانه‌ها نقش مهمی در مطالبه‌گری و پیگیری اجرای این نقشه دارند.»