۲۰۲۶ در دنیای علم چه خبر است؟

ابوالفضل مظاهریدبیر گروه دانشگاه

 از ظهور «دانشمندان هوش مصنوعی» گرفته تا مأموریت‌های جدید در ماه و آزمایش‌های پزشکی بزرگ، همه‌وهمه اتفاقات مهم علمی به شمار می‌روند که قرار است در سالی که شمارش معکوس آن آغاز شده رقم بخورد و اخبار بیشتری از آن‌ها بشنویم. نیچر در گزارشی مهم‌ترین تحولات علمی سال ۲۰۲۶ را بررسی کرده است. 

هوش مصنوعی در خدمت علم
انجام پژوهش با کمک هوش مصنوعی در ماه‌های اخیر فراگیرتر شده و احتمالاً این روند ادامه هم خواهد داشت. یکی از تحولات مهم، گسترش استفاده از «عامل‌های هوش مصنوعی» است؛ سامانه‌هایی که چند مدل زبانی پیشرفته را به هم متصل می‌کنند تا کار‌های پیچیده و چندمرحله‌ای را انجام دهند، به شکلی که در برخی موارد دخالت انسان حداقلی است. سال ۲۰۲۶ ممکن است نخستین سالی باشد که پیشرفت‌های علمی مهم مستقیماً توسط هوش مصنوعی به دست آیند. البته نباید این نکته را نادیده گرفت که استفاده گسترده‌تر از این فناوری می‌تواند ضعف‌های آن را هم آشکار کند. پژوهشگران پیش‌تر گزارش داده‌اند که برخی از این عامل‌های هوش مصنوعی دچار خطا‌هایی جدی مانند حذف ناخواسته داده‌ها می‌شوند. درعین‌حال، مسیر تازه‌ای در حال شکل‌گیری است که فراتر از «مدل‌های زبانی بزرگ» روی هوش مصنوعی‌های کوچک‌تر تمرکز دارند که با داده‌های محدود آموزش می‌بینند و در حل مسائل خاص منطقی یا استدلالی تخصص پیدا می‌کنند. این سامانه‌ها متن تولید نمی‌کنند، بلکه اطلاعات را به‌صورت ریاضی تحلیل می‌کنند. جالب اینکه امسال یکی از این مدل‌های کوچک توانست در یک آزمون منطقی، عملکردی بهتر از مدل‌های بسیار بزرگ و مشهور داشته باشد. 

شتاب در ویرایش ژن
سال آینده ممکن است نقطه عطفی در درمان بیماری‌های ژنتیکی نادر باشد. باید منتظر آغاز دو کارآزمایی بالینی جدید شد که هدف آن‌ها تولید درمان‌های ژنی «شخصی‌سازی‌شده» برای کودکان است؛ یعنی درمان‌هایی که دقیقاً بر اساس نقص ژنتیکی هر بیمار طراحی می‌شوند. این تلاش‌ها ادامه درمان نوزادی به نام «کی. جی. مالدون» است که به یک اختلال متابولیک نادر مبتلا بود و درمانی مبتنی بر فناوری CRISPR دریافت کرد؛ روشی که به دانشمندان اجازه می‌دهد ژن معیوب را به‌طور دقیق اصلاح کنند. تیم درمانی او قصد دارد از سازمان غذا و داروی آمریکا مجوز بگیرد تا این روش را روی کودکان بیشتری که به بیماری‌های مشابه مبتلا هستند آزمایش کند. این بیماری‌ها ناشی از نقص در چند ژن مشخصند که همگی با یک نوع ویرایش ژنی قابل هدف‌گیری هستند. گروه دیگری از پژوهشگران نیز امیدوارند سال آینده کارآزمایی مشابهی را برای بیماری‌های ژنتیکی سیستم ایمنی آغاز کنند. 

 یک آزمایش پزشکی بسیار بزرگ
نتایج یکی از بزرگ‌ترین آزمایش‌های پزشکی سال‌های اخیر که در انگلستان صورت‌گرفته قرار است سال آینده منتشر شود. این آزمایش بررسی می‌کند که آیا می‌توان با یک آزمایش خون ساده، حدود ۵۰ نوع سرطان را پیش از بروز علائم شناسایی کرد یا نه؛ آن هم با روشی که با شناسایی تکه‌های بسیار کوچک DNA که سلول‌های سرطانی وارد خون می‌کنند کار می‌کند و حتی می‌تواند مشخص کند منشأ سرطان کدام اندام یا بافت بوده است. در این آزمایش بیش از ۱۴۰ هزار نفر شرکت کرده‌اند. اگر نتایج امیدوارکننده باشد، مقام‌های بهداشتی بریتانیا قصد دارند این آزمایش را به‌طور گسترده در بیمارستان‌ها اجرا کنند. 

هم‌زمان، در ماه آوریل یعنی در نیمه نخست بهار 1405 مهم‌ترین اصلاح مقررات مربوط به آزمایش‌های بالینی در انگلستان طی ۲۰ سال گذشته اجرایی می‌شود. طبق قوانین جدید، پژوهشگران می‌توانند مجوز‌های اخلاقی و قانونی را با یک درخواست واحد دریافت کنند. اما در مقابل، همه آزمایش‌های دارویی باید پیش از شروع، به‌صورت عمومی ثبت شوند و نتایج آن‌ها حداکثر تا یک سال پس از پایان آزمایش منتشر شود. هدف از این تغییرات، سرعت‌بخشیدن به پژوهش‌ها، افزایش تنوع شرکت‌کنندگان و رساندن سریع‌تر درمان‌های جدید به بیماران است. در آمریکا نیز قرار است تغییراتی که سازمان غذا و دارو پیشنهاد داده مانند کاهش تعداد آزمایش‌های لازم برای تأیید دارو‌های جدید مورد بحث و بررسی قرار گیرد و احتمالاً اجرایی شود. 

ترافیک شلوغ در مسیر ماه

ماه در سال میلادی آینده پررفت‌وآمد خواهد بود. ناسا در قالب مأموریت «آرتمیس ۲» چهار فضانورد را با فضاپیمای اوریون به سفری 10 روزه در مدار ماه خواهد فرستاد. این نخستین مأموریت سرنشین‌دار به ماه از دهه ۱۹۷۰ تاکنون است و نقش مهمی در آماده‌سازی مأموریت‌های بعدی برای فرود انسان روی ماه دارد. چین نیز قصد دارد در ماه اوت (مردادماه) کاوشگر جدید خود، «چانگ‌ئه-۷»، را پرتاب کند. این مأموریت قرار است به نزدیکی قطب جنوب ماه برسد؛ منطقه‌ای بسیار ناهموار و دشوار برای فرود که به احتمال زیاد دارای یخ‌آب است. در سال ۲۰۲۳، هند با مأموریت «چاندرایان-۳» نخستین کشوری بود که با موفقیت در این ناحیه فرود آمد. اگر چانگ‌ئه-۷ هم موفق شود، به جست‌وجوی یخ‌آب و بررسی «زمین‌لرزه‌های ماه» خواهد پرداخت؛ لرزش‌هایی که می‌توانند اطلاعات مهمی درباره ساختار درونی ماه بدهند. 

برنامه‌ریزی برای قمر‌های مریخ 
پژوهشگران نگاه خود را فراتر از قمر زمین برده‌ و به قمر‌های مریخ دوخته‌اند. ژاپن قصد دارد مأموریت «کاوش قمر‌های مریخ» را با نام MMX آغاز کند؛ مأموریتی که قرار است به دو قمر کوچک مریخ، یعنی فوبوس و دیموس، سفر کند. این فضاپیما از سطح فوبوس نمونه‌برداری خواهد کرد و در سال ۲۰۳۱ این نمونه‌ها را به زمین بازمی‌گرداند؛ کاری که تاکنون هرگز انجام نشده است. بررسی این نمونه‌ها می‌تواند اطلاعات ارزشمندی درباره منشأ قمر‌های مریخ و حتی تاریخ شکل‌گیری خود این سیاره در اختیار دانشمندان بگذارد. 
آژانس فضایی اروپا نیز در حال برنامه‌ریزی برای پرتاب ماهواره جست‌وجوی سیارات فراخورشیدی خود با نام PLATO در اواخر سال آینده است. این ماهواره که به ۲۶ دوربین مجهز است، بیش از ۲۰۰ هزار ستاره درخشان را زیر نظر خواهد گرفت و به دنبال سیاراتی می‌گردد که از نظر اندازه و دما شبیه زمین باشند؛ یعنی سیاراتی که شرایط لازم برای وجود آب مایع - و درنتیجه احتمال شکل‌گیری حیات - را داشته باشند. 

هند نیز با نخستین مأموریت خورشیدی خود، «آدیتیا1-L»، خورشید را در دوره‌ای بسیار مهم یعنی «بیشینه فعالیت خورشیدی» رصد می‌کند. این دوره که حدود ۱۱ سال یک‌بار رخ می‌دهد، زمانی است که خورشید بیشترین لکه‌های خورشیدی، فوران‌ها و طوفان‌های خورشیدی را دارد. این ماهواره از سال گذشته در مداری ویژه به نام «مدار هاله‌ای» در فاصله حدود 1.5 میلیون کیلومتری زمین قرار گرفته است؛ مداری که امکان مشاهده پیوسته خورشید را فراهم می‌کند. داده‌های آدیتیا1-L به دانشمندان کمک خواهد کرد تصویر دقیق‌تری از رفتار خورشید در اوج فعالیتش به دست آورند؛ دانشی که برای پیش‌بینی طوفان‌های خورشیدی و حفاظت از ماهواره‌ها و شبکه‌های برق روی زمین اهمیت زیادی دارد.

حفاری بزرگ برای نفوذ به گوشته زمین
کشتی حفاری اقیانوسی چین با نام «منگ شیانگ» قرار است در سال آینده نخستین مأموریت علمی خود را آغاز کند. این کشتی برای حفاری تا عمق ۱۱ کیلومتری در بستر اقیانوس طراحی شده است. یعنی نفوذ از پوسته اقیانوسی زمین و رسیدن به «گوشته»؛ لایه‌ای عمیق‌ از زمین که تاکنون به‌طور مستقیم نمونه‌برداری نشده است. نمونه‌هایی که از این حفاری به دست می‌آید، می‌تواند به دانشمندان کمک کند بهتر بفهمند کف اقیانوس‌ها چگونه شکل می‌گیرد و چه نیرو‌هایی فعالیت‌های زمین‌ساختی، مانند زلزله‌ها و حرکت صفحات زمین را هدایت می‌کنند.  در خبری هیجان‌انگیز برای فیزیک‌دانان، «برخورددهنده بزرگ هادرونی» یا LHC در مرکز پژوهشی سرن (CERN) در نزدیکی ژنو، قرار است در سال ۲۰۲۶ یک ارتقای عظیم را آغاز کند. نسخه جدید که از سال ۲۰۳۰ شروع به کار خواهد کرد، امکان بررسی دقیق‌تر ذرات بنیادی و قوانین حاکم بر جهان را فراهم می‌کند. 

آینده علم در سال دوم ترامپ
بازگشت دونالد ترامپ به کاخ سفید همچنان در سال ۲۰۲۶ بر علم آمریکا سایه خواهد انداخت. سال نخست ریاست‌جمهوری او با تغییرات گسترده سیاستی همراه بوده است و اثرات این تغییرات در سال پیش‌رو نیز ادامه خواهد داشت. اختلاف‌ها میان کاخ سفید و کنگره بر سر کاهش بودجه علمی احتمالاً همچنان ادامه پیدا می‌کند. تغییرات در سیاست‌های سلامت عمومی که با انتقاد بسیاری از پژوهشگران هم روبه‌رو شد، پیامد‌های گسترده‌ای خواهند داشت. از جمله این تغییرات می‌توان به عقب‌نشینی از توصیه‌های واکسیناسیون، ترویج ادعا‌های پزشکی اثبات‌نشده، کاهش کمک‌های بین‌المللی و کم‌رنگ شدن مشارکت آمریکا در برنامه‌های جهانی سلامت اشاره کرد. همچنین این نگرانی وجود دارد که سیاست‌های اقلیمی آمریکا تضعیف شود. دانشگاه‌های آمریکا نیز با محدودیت‌های مهاجرتی دست‌وپنجه نرم خواهند کرد؛ محدودیت‌هایی که می‌تواند رفت‌وآمد دانشجویان و پژوهشگران بین‌المللی را دشوارتر کند. علاوه بر این، بسیاری از مؤسسات آموزشی همچنان درگیر پرونده‌های حقوقی مربوط به قطع بودجه‌ها و لغو مشاغل فدرال خواهند بود.  دولت ترامپ تمرکز اولویت‌های پژوهشی ملی را به‌طور ویژه بر هوش مصنوعی و فناوری‌های کوانتومی گذاشته است.