عربستان میزبان ارزان‌ترین مراکز داده جهان می‌شود؟

ابوالفضل مظاهریدبیر گروه دانشگاه

عربستان سعودی در سال‌های اخیر گام‌های بلندی برای تولید انرژی تجدیدپذیر برداشته و قرار است این منبع برق ارزان تامین‌کننده انرژی مراکز داده عظیمِ هوش مصنوعی باشد. در دو ساعتی جنوب جده، حوالی ساحل دریای سرخ، نیروگاه خورشیدی الشعیبه گستره‌ای معادل ۵۰ کیلومتر مربع از بیابان را پوشانده است. فاز نخست این پروژه که در سال ۲۰۲۴ آغاز شد، ۶۰۰ مگاوات برق تولید می‌کند؛ آن هم با هزینه‌ای معادل یک سنت یا کمی بیشتر از آن به‌ازای هر کیلووات‌ساعت و این یعنی تقریباً یک‌بیستم هزینه تولید برق در نیروگاه هسته‌ای برنامه‌ریزی‌شده هینکلی پوینت C در انگلستان.

انرژی نقطه مزیت عربستانی‌ها می‌شود؟

هر سؤالی که از هوش مصنوعی می‌شود دو مدل هزینه دارد، به عبارتی هزینه «استنتاج» یا فرایند پرس‌وجو از یک سامانه هوش مصنوعی و دریافت پاسخ - از دو بخش تشکیل می‌شود؛ هزینه ثابت سخت‌افزار رایانشی و هزینه جاری برق برای راه‌اندازی آن. صرفه‌جویی در سخت‌افزار، در عمل، صرفه‌جویی کاذب است؛ زیرا جدیدترین و گران‌ترین تراشه‌ها معمولاً در اجرای بهترین الگوریتم‌ها کارآمدترند؛ بنابراین، ارائه سامانه‌های هوش مصنوعی ارزان‌تر، در نهایت به استفاده از برق ارزان‌تر بازمی‌گردد؛ و عربستان سعودی بر این باور است که در این زمینه مزیت دارد.

اکونومیست در گزارش اخیر خود می‌نویسد این راهبرد برای عربستان اواخر بهار امسال به اولویت ملی تبدیل شد. شرکت تازه‌تأسیسی به نام «هیومِین» تلاش‌ها را تحت رهبری طارق امین، مدیر آرامکو دیجیتال، بازوی فناورانه شرکت انرژی دولتی، متمرکز کرده است. مأموریت هیومِین در دل راهبرد کلان‌تر «چشم‌انداز ۲۰۳۰» عربستان تعریف می‌شود؛ هدفی برای فاصله‌گرفتن اقتصاد کشور از وابستگی به استخراج سوخت‌های فسیلی. امین می‌گوید اجرای این چشم‌انداز در چارچوب محدودیت‌های موجود «بزرگ‌ترین ریسک» است و ادامه می‌دهد: «ما حق انتخاب نداریم. باید این کار را انجام دهیم؛ برنامه جایگزینی وجود ندارد.»

مراکز داده به برق برای کارکرد، زمین برای استقرار و تراشه برای پرشدن نیاز دارند. مورد اول نقطه قوت عربستان سعودی است. مورد دوم نیز به‌سادگی فراهم می‌شود. کشور پهناور و کم‌جمعیت است و با حمایت دولت، دریافت مجوزهای ساخت‌وساز آسان است. امین رئیس «هیومِین» می‌گوید هیومِین در دو هفته نخست فعالیت خود بیش از ۲۰۰ محل بالقوه با دسترسی به مجموع ۱۵٫۶ گیگاوات ظرفیت انرژی شناسایی کرده است؛ از جمله چهار قطعه بزرگ زمین که در مجاورت ظرفیت کافی انرژی خورشیدی قرار دارند.

تکلیف تراشه‌ها چه می‌شود؟

مسیر ایجاد مراکز داده دولتی هوش مصنوعی با توافقی میان آرامکو دیجیتال و شرکت تولیدکننده تراشه هوش مصنوعی «گروک» آغاز شد؛ شرکتی که نباید با مدل xAI با نام مشابه اشتباه گرفته شود. در فوریه، بر اساس این توافق، ۱٫۵ میلیارد دلار تراشه نیمه‌رسانا از این شرکت خریداری شد. این تراشه‌ها به طور ویژه برای «بارهای کاری استنتاج» طراحی شده‌اند؛ یعنی اجرای مدل‌های از پیش آموزش‌دیده و تولید پاسخ، نه آموزش مدل‌های جدید. همین ویژگی باعث شده است که برای بسیاری از آزمایشگاه‌های بزرگ هوش مصنوعی - که به انعطاف‌پذیری میان آموزش مدل‌ها و اجرای آن‌ها اهمیت می‌دهند - جذابیت کمتری داشته باشند. بااین‌حال، این تراشه‌ها برای کاهش هزینه استفاده از مدل‌های هوش مصنوعی بسیار مناسب‌اند، زیرا امکان تولید ارزان‌تر «توکن‌های خروجی» را فراهم می‌کنند؛ توکن‌هایی که واحد پایه و بنیادی استفاده از سامانه‌های هوش مصنوعی به شمار می‌روند.

هزینه پاسخ‌های مدل‌های هوش مصنوعی نصف می‌شود

توکن در ساده‌ترین تعریف، بخش کوچکی از یک واژه یا متن است. بیشتر محصولات تجاری هوش مصنوعی هزینه استفاده را بر اساس تعداد توکن‌ها محاسبه می‌کنند؛ به این معنا که برای هر توکنی که کاربر در قالب پرس‌وجو وارد می‌کند، مبلغی دریافت می‌شود (برای نمونه، در GPT-5 شرکت OpenAI این هزینه ۱٫۲۵ دلار به‌ازای هر یک میلیون توکن است) و برای هر توکنی که سامانه در پاسخ تولید می‌کند نیز کارمزدی جداگانه در نظر گرفته می‌شود (حدود ۱۰ دلار به‌ازای هر یک میلیون توکن). پیشنهاد هیومِین به شرکت‌های فعال در حوزه هوش مصنوعی ساده و مستقیم است: مدل‌های خود را با استفاده از برق ارزان عربستان اجرا کنید و خروجی‌های متنی را با هزینه‌ای بسیار کمتر از مبلغی که معمولاً از مشتریان دریافت می‌شود، تولید کنید. به گفته امین، ترکیب برق ارزان و تراشه‌های کارآمد این امکان را فراهم کرده است که هیومِین توکن‌های خروجی را با قیمتی در حدود نصف قیمت رایج بازار عرضه کند.

در ماه نوامبر، هیومِین به پیشرفته‌ترین تراشه‌ها دست‌یافت. محمد بن سلمان در سفر اخیر خود به امریکا مجوز واردات ۳۵ هزار تراشه پیشرفته از انویدیا، به ارزش تقریبی یک میلیارد دلار را گرفت. این تعداد برای پر کردن حتی یک مرکز داده از نوعی که هیومِین قصد ارائه خدمات به شرکت‌های بزرگ هوش مصنوعی دارد کافی نیست، اما نشان‌دهنده چرخشی چشمگیر نسبت به تلاش‌های پیشین آمریکا برای محدود نگه‌داشتن ارزشمندترین سخت‌افزارهای رایانشی هوش مصنوعی در اختیار نزدیک‌ترین متحدانش است. اندکی پیش از آن نیز شرکت سازنده مراکز داده «ایرتانک» قراردادی سه میلیارددلاری با هیومِین برای ساخت یک پردیس مرکز داده در این کشور امضا کرده بود.

چنین شراکت‌هایی نشان می‌دهد عربستان سعودی در مسیر پایه‌گذاری یک بخش هوش مصنوعی قابل‌اتکا قرار دارد؛ این را درار صیفان، شریک شرکت مشاوره‌ای PwC، می‌گوید. او انتظار دارد این کشور طی پنج تا هفت سال آینده به جمع پنج قطب برتر جهانی هوش مصنوعی راه یابد.

موفقیت‌های اولیه، جاه‌طلبی هیومِین را بیش‌ازپیش افزایش داده است. این شرکت اکنون نه‌تنها از صادرات توکن یا آموزش مدل‌ها سخن می‌گوید، بلکه به ساخت «نخستین سیستم‌عامل هوش مصنوعی سازمانی در جهان» می‌اندیشد؛ رقیبی مستقیم برای ویندوز مایکروسافت که در آن بخش‌های منابع انسانی، مالی و حقوقی با عامل‌های هوش مصنوعی جایگزین می‌شوند و رابط کاربری به‌جای کلیک روی آیکون‌ها، حول «پرامپت دادن» به چت‌بات‌ها شکل می‌گیرد. این چشم‌اندازی جسورانه و بالقوه خیال‌پردازانه است.