راهکار‌ اقتصادی ارتقای کیفیت سوخت در ایران چیست؟

امیرحسین زارعی،پژوهشگر اقتصادی: کیفیت سوخت در وسایل نقلیه نقش حیاتی در بهبود عملکرد موتور، کاهش مصرف سوخت و کاهش آلودگی هوا ایفا می‌کند. در ایران، کیفیت سوخت تولیدی همچنان یکی از چالش‌های اساسی است. بر اساس گزارش‌ها، سوخت مصرفی در ایران عمدتاً فاقد استاندارد‌های جهانی؛ مانند یورو 5 است و این مسئله به کاهش بهره‌وری و افزایش آلودگی هوا منجر می‌شود. به‌عنوان مثال، بررسی‌ها نشان می‌دهند که بیش از 80 درصد وسایل نقلیه ایران از سوخت‌های با استاندارد پایین استفاده می‌کنند که این امر تأثیرات منفی بسیاری بر محیط زیست و سلامت عمومی دارد. در همین راستا، سرمایه‌گذاری در بهبود کیفیت پالایشگاه‌ها و اصلاح قیمت سوخت می‌تواند به افزایش کیفیت سوخت و کاهش آلایندگی‌ها کمک کند. این تغییرات علاوه بر بهبود کیفیت سوخت به کاهش هزینه‌های درمانی ناشی از آلودگی هوا و افزایش بهره‌وری سوخت در سطح ملی خواهد انجامید. 

وضعیت کنونی سوخت در ایران 

ایران یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت خام در جهان است، اما در زمینه تولید و توزیع سوخت باکیفیت در کشور با چالش‌های زیادی مواجه است. طبق گزارش‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران، حدود 70 درصد از آلودگی‌های هوا در شهر‌های بزرگ به دلیل مصرف سوخت‌های بی‌کیفیت در وسایل نقلیه است. این آلودگی‌ها علاوه بر تأثیر منفی بر سلامت عمومی، هزینه‌های سنگینی نیز برای دولت به دنبال دارد. بر اساس آمار، هزینه‌های مستقیم و غیرمستقیم آلودگی هوا در ایران سالانه بیش از 1.5 میلیارد دلار تخمین زده می‌شود. 

کیفیت پایین سوخت در ایران به دلایل مختلفی از جمله فرایندهای پالایش ناکافی، کمبود استاندارد‌های جهانی و قیمت‌های یارانه‌ای سوخت مرتبط است. به‌عنوان‌مثال، قیمت سوخت در ایران بسیار پایین‌تر از استاندارد جهانی است. قیمت هر لیتر بنزین در ایران در حدود 0.1 دلار است، درحالی‌که این رقم در کشور‌های پیشرفته مانند ایالات متحده حدود 1.2 دلار است. این تفاوت قیمت موجب مصرف بی‌رویه سوخت و عدم انگیزه برای بهبود کیفیت آن می‌شود.

در نمودار مقایسه‌ای از قیمت سوخت در ایران و چند کشور منتخب (برای سال 2025) آورده شده است. از نمودار می‌توان نتیجه گرفت تفاوت‌های چشمگیر قیمت سوخت میان ایران و سایر کشور‌ها، نه‌تنها به دلیل یارانه‌های دولتی و قیمت‌های پایین، بلکه به دلیل استاندارد‌های پایین‌تر سوخت در ایران است.

برای مثال، درحالی‌که در کشور‌های پیشرفته همچون روسیه، آلمان و ژاپن از استاندارد‌های یورو 6 یا یورو 5 استفاده می‌شود که به کاهش آلودگی هوا و بهبود عملکرد خودرو‌ها کمک می‌کند، ایران هنوز در بسیاری از موارد از استاندارد یورو 4 استفاده می‌کند. این تفاوت‌ها نه‌تنها بر کیفیت سوخت تأثیر می‌گذارد، بلکه بر سلامت عمومی، محیط زیست و بهره‌وری اقتصادی نیز اثرات منفی می‌گذارد. 

راهکار‌های اقتصادی  برای بهبود کیفیت سوخت

برای بهبود کیفیت سوخت در ایران و ارتقای استاندارد‌های آن، نیاز به یک‌سری راهکار‌های اقتصادی است که بتواند در درازمدت به کاهش آلایندگی‌ها، افزایش بهره‌وری سوخت و حفظ منابع ملی کمک کند. برخی از مهم‌ترین راهکار‌های اقتصادی برای ارتقای کیفیت سوخت عبارتند از: 

1. سرمایه‌گذاری در پالایشگاه‌ها و فناوری‌های نوین پالایش: 

سرمایه‌گذاری در فناوری‌های پیشرفته پالایش نفت می‌تواند هزینه‌های تولید سوخت را کاهش دهد و درعین‌حال کیفیت آن را افزایش دهد. به‌عنوان‌مثال، اجرای فناوری‌های فناوری هیدروکراکینگ و فرایندهای تصفیه پیشرفته می‌تواند موجب تولید سوخت‌های با استاندارد یورو 5 یا یورو 6 شود. طبق گزارش‌های بانک جهانی، افزایش سرمایه‌گذاری در این بخش می‌تواند تا 20 درصد در کاهش هزینه‌های آلایندگی و بهبود کیفیت سوخت مؤثر باشد. 

2. اصلاح قیمت‌ها و حذف یارانه‌های سوخت: 

یکی از اصلی‌ترین دلایل کیفیت پایین سوخت در ایران، یارانه‌های دولتی است که موجب پایین‌بودن قیمت سوخت می‌شود. با اصلاح قیمت‌ها و حذف تدریجی یارانه‌ها، دولت می‌تواند منابع مالی لازم برای بهبود زیرساخت‌های پالایش و تولید سوخت‌های باکیفیت‌تر را تأمین کند. طبق گزارش وزارت نفت ایران، کاهش 10 درصدی یارانه‌های سوخت می‌تواند بیش از 2 میلیارد دلار در سال به بودجه کشور افزوده و این مبلغ را برای بهبود فرایند‌های پالایش و تحقیق و توسعه در صنعت سوخت اختصاص دهد. 

3. تشویق به استفاده از سوخت‌های جایگزین و تجدیدپذیر: 

ایران می‌تواند به سمت استفاده از سوخت‌های زیستی مانند اتانول و بیودیزل حرکت کند. سوخت‌های زیستی می‌توانند به‌طور چشمگیری در کاهش آلاینده‌ها و وابستگی به سوخت‌های فسیلی مؤثر باشند. طبق برآورد‌های صندوق بین‌المللی پول، استفاده از سوخت‌های زیستی در ایران می‌تواند تا 15 درصد از مصرف سوخت‌های فسیلی را کاهش دهد و درعین‌حال به توسعه صنایع جدید در کشور کمک کند. 

4. توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی و ارتقای سیستم‌های نظارتی: 

بهبود کیفیت سوخت همچنین نیازمند تقویت حمل‌ونقل عمومی و کاهش وابستگی به خودرو‌های شخصی است. بر اساس مطالعه مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، توسعه سیستم حمل‌ونقل عمومی در ایران می‌تواند تا 30 درصد از مصرف سوخت در بخش حمل‌ونقل را کاهش دهد و در عین حال موجب بهبود کیفیت هوا و کاهش ترافیک شود. 

 تحلیل اقتصادی و اجتماعی تغییرات پیشنهادی

اجرای تغییرات اقتصادی در حوزه سوخت می‌تواند آثار گسترده‌ای بر اقتصاد کلان و رفاه اجتماعی کشور داشته باشد. با ارتقای کیفیت سوخت و بهبود استاندارد‌های پالایش، علاوه بر بهبود سلامت عمومی و کاهش آلایندگی‌ها، اثرات اقتصادی مثبتی نیز حاصل خواهد شد. 

1. کاهش هزینه‌های بهداشتی: 

طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت، آلاینده‌های ناشی از سوخت‌های بی‌کیفیت موجب افزایش بیماری‌های قلبی، ریوی و سرطان می‌شود. به‌طور متوسط، آلودگی هوا در ایران سالانه بیش از 4 میلیارد دلار هزینه درمان به کشور تحمیل می‌کند. با بهبود کیفیت سوخت، این هزینه‌ها می‌تواند تا 20 درصد کاهش یابد، یعنی صرفه‌جویی سالانه حدود 800 میلیون دلار. 

2. افزایش بهره‌وری انرژی و کاهش وابستگی به واردات سوخت: 

بهبود کیفیت سوخت می‌تواند به افزایش بهره‌وری موتور خودرو‌ها منجر شود. طبق گزارش وزارت نفت، خودرو‌های مجهز به سوخت‌های با کیفیت بهتر، تا 10 درصد کمتر سوخت مصرف می‌کنند. این صرفه‌جویی می‌تواند در درازمدت منجر به کاهش تقاضا برای واردات بنزین و گازوئیل شود که به‌نوبه خود باعث کاهش فشار بر منابع ارزی کشور خواهد شد. 

3. فرصت‌های شغلی جدید: 

توسعه فناوری‌های جدید پالایش و صنعت سوخت‌های زیستی، فرصت‌های شغلی جدیدی را در صنایع مرتبط ایجاد خواهد کرد. طبق پیش‌بینی‌ها، سرمایه‌گذاری در این بخش می‌تواند منجر به ایجاد بیش از 50 هزار شغل جدید در بخش‌های مختلف اقتصادی و صنعتی شود. 

 جمع‌بندی

بهبود کیفیت سوخت در ایران نیازمند اصلاحات اساسی در سیاست‌های اقتصادی، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین و تغییر در الگوی مصرف است. با اجرای این تغییرات می‌توان شاهد کاهش آلایندگی‌ها، بهبود سلامت عمومی و افزایش بهره‌وری سوخت در کشور بود. طبق پیش‌بینی‌ها اگر ایران استاندارد‌های سوخت خود را به یورو 5 ارتقا دهد، می‌تواند سالانه حدود 1.2 میلیارد دلار صرفه‌جویی در هزینه‌های بهداشتی و درمانی ایجاد کند. پیشنهاد می‌شود که دولت به‌طور جدی به سمت اصلاح قیمت‌ها و حذف تدریجی یارانه‌های سوخت حرکت کند تا منابع مالی لازم برای بهبود کیفیت سوخت تأمین شود. همچنین، سرمایه‌گذاری در سوخت‌های تجدیدپذیر و فناوری‌های پالایش پیشرفته می‌تواند موجب کاهش وابستگی به واردات سوخت و افزایش امنیت انرژی کشور شود. در نهایت، تقویت حمل‌ونقل عمومی و افزایش آگاهی عمومی از اهمیت استفاده بهینه از سوخت، به کاهش فشار بر منابع ملی و بهبود کیفیت زندگی کمک خواهد کرد.