قول و قرار عملیاتی ایران و روسیه

علی ملکیخبرنگار

روز گذشته ساعت رسانه‌های بین‌المللی به وقت عشق‌آباد تنظیم شد. جایی که قرار بود ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه و مهمان جلد این روز‌های روزنامه‌های اروپا، با همتای ایرانی خود و دیگر مقامات حاضر در اجلاسی که با محوریت صلح برگزار شد، دیدار و گفت‌وگو کند. مسعود پزشکیان از روز چهارشنبه سفر سه‌روزه به آسیای مرکزی خود را از قزاقستان آغاز کرد و پس از دیدار‌های عالی رتبه دوجانبه و امضای اسناد همکاری، عصر پنجشنبه «آستانه» را به مقصد عشق‌آباد ترک کرد.
یکی از مهم‌ترین بخش‌های این سفر، دیدار و گفت‌وگوی رئیس‌جمهور با همتای روسی خود بود. پزشکیان در این دیدار تأکید کرد که تهران مصمم است توافقاتی که میان دو طرف به امضا رسیده، اجرایی و عملیاتی شود. او همچنین اضافه کرد از طرف روسی انتظار دارد، روند اجرای این توافقات را تسریع بخشد. پزشکیان همچنین از پوتین خواست اقدامات لازم را برای تسریع و شتاب‌گیری پروژه‌های مشترک از جمله «کریدور مسیر شمال جنوب» و «شرق به غرب» را انجام دهد.
پوتین هم روابط دو کشور را بسیار مثبت و رو به گسترش خواند و اضافه کرد روابط تجاری ایران و روسیه در سال گذشته ۱۳ درصد و در ۹ماهه نخست سال جاری نیز ۸ درصد افزایش یافته است. او همچنین اضافه کرده مسکو در حال بررسی همکاری در زمینه انتقال گاز و برق به ایران است. پوتین در پایان از پزشکیان خواست تا سلام او را به رهبر انقلاب برساند. به بهانه این دیدار، با شعیب بهمن، کارشناس مسائل روسیه به بررسی فوریت‌های روابط تهران-مسکو پرداخته‌ایم. متن این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.

تحریم؛ اهرم تهران و مسکو

بهمن با اشاره به روابط پرفرازونشیب ایران و روسیه در طول سال‌های گذشته معتقد است که حاشیه‌های این روابط خیلی با متن آن همخوانی ندارد. او در این باره توضیح داد: «روابط عمدتاً به نحوی جلوه داده می‌شود که وقتی در آن عمیق می‌شویم، می‌بینیم تفاوت‌های خیلی جدی دارد. در شرایط فعلی، ایران و روسیه در میان محدودیت‌هایی که غرب و به‌ویژه آمریکا علیه هر دو کشور اعمال کرده، یک فرصت راهبردی و قابل‌ملاحظه دارند و آن محدودیت‌ها همان تحریم‌هایی است که علیه هر دو کشور اعمال شده است. امروز ایران و روسیه هر دو از فشار‌های تحریمی به‌نوعی رنج می‌برند، اما درعین‌حال، به این دلیل که هر دو تقریباً در شرایط مشابهی از حیث تحریم قرار دارند، بنابراین محدودیتی برای توسعه روابطشان، به‌ویژه در حوزه‌های اقتصادی، ندارند؛ به این دلیل که هر دو تحت تحریم هستند و قاعدتاً تحریم جدیدی هم علیه آن‌ها در صورت همکاری با یکدیگر شکل نخواهد گرفت یا اگر هم شکل بگیرد، چیزی به تحریم‌های قدیمی اضافه نخواهد کرد.
بنابراین، این محدودیتی که آمریکایی‌ها و غربی‌ها به شکل مجزا برای ایران و روسیه ایجاد کرده‌اند، در شرایط فعلی به یک نقطه قوت و یک فرصت متقابل در روابط طرفین تبدیل شده و خب این فرصت، فرصتی قابل‌ملاحظه است. اینکه ما این فرصت را مثلاً در روابط ایران با چین نداریم، چون ممکن است چینی‌ها بخواهند در خیلی از حوزه‌ها یک‌سری ملاحظات تحریمی را رعایت بکنند درحالی‌که این ملاحظه بین ایران و روسیه وجود ندارد.»

اهمیت لایۀ پنهان همکاری‌های نظامی

بهمن در ادامه اضافه کرد که در شرایط فعلی، ایران و روسیه زمینه‌های مختلف و متعددی برای همکاری‌های راهبردی و گسترده دارند و این همکاری‌ها را می‌شود از ابعاد سیاسی در حوزه‌های دوجانبه و حوزه‌های بین‌المللی مشاهده کرد. او حمایت‌های روسیه از موضع ایران در خصوص مسئله هسته‌ای را معرفی کرده و گفت: «اساساً روسیه به‌عنوان یکی از اعضای دائم شورای امنیت با روند فعال‌شدن مکانیسم ماشه مخالفت کرد و امروز هم مخالفت‌های مسکو عامل بسیار مهمی است که آن قطعنامه‌های تحریمی که بر مبنای مکانیسم ماشه علیه ایران مجدداً فعال شده‌اند، به شکل جدی پیاده نمی‌شوند.
در حوزه‌های امنیتی و نظامی، روابط دو کشور برای تهران و مسکو حائز اهمیت است و معمولاً تلاش می‌شود که این لایه از روابط دو کشور علنی نباشد و این به دلیل ماهیتی که دارد کاملاً درست و منطقی است.»

پروژه‌های مشترک نیاز به همت مدیریتی دارند

این کارشناس مسائل روسیه، مهم‌ترین بخش مغفول‌مانده در روابط ایران و روسیه را «حوزه اقتصادی» معرفی می‌کند. وی معتقد است با وجود نقطه قوتی که روابط ایران و روسیه دارد؛ اما مناسبات اقتصادی دو کشور به شکل قابل‌توجهی گسترش پیدا نکرده است. رویکرد‌هایی که در درون ایران یا در درون روسیه به توسعه روابط دو کشور آسیب می‌زنند، به نحوی عمل کرده‌اند که در ایران -برخلاف رئیس‌جمهور- یک بخشی از بدنه دولت اساساً تمایلی به گسترش و توسعه روابط با کشور‌هایی مثل روسیه و چین نشان نمی‌دهد و اساساً توسعه روابط با کشور‌هایی مثل روسیه را خیلی مفید تلقی نمی‌کند. نگاه این بخش به غرب است و این باعث می‌شود که با وجود توافق‌های قابل‌ملاحظه و حتی این دیدار‌های مقامات ارشد کشور عملاً اتفاقات خاصی در مناسبات نیفتد.
در شرایط فعلی اما حداقل می‌شود گفت که در مناسبات روسیه پروژه‌های قابل‌توجه و بزرگی وجود دارد: راهگذر شمال–جنوب، جذب سرمایه روس‌ها در حوزه انرژی ایران و همکاری‌هایی که دو طرف در حوزه‌های هسته‌ای و ایجاد نیروگاه‌های برق‌آبی در سواحل جنوبی ایران می‌توانند انجام دهند. این‌ها در واقع حوزه‌های مهم و راهبردی هستند که قاعدتاً با یک همت مدیریتی می‌شود پیش برد و به نتیجه رساند.

چرا اسرائیل نگران سفر پزشکیان است؟

رسانه‌های صهیونیستی از جمله جروزالم‌پست پوشش گسترده‌ای از سفر پزشکیان به آسیای مرکزی داشته‌اند و نسبت به تبعات آن ابراز نگرانی کرده‌اند. بهمن در بخش پایانی گفت‌وگو به نگرانی غرب و اسرائیل از روابط ایران با کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز پرداخت. وی درباره دلیل این نگرانی توضیح داد: «اسرائیلی‌ها بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی به کشور‌های آسیای مرکزی و قفقاز به منزله بخشی از آن دکترین اتحاد پیرامونی نگاه کردند؛ دکترینی که می‌توانستند روابط خودشان را با این کشور‌ها گسترش بدهند و تلاش‌های ارزنده‌ای برای ایجاد ارتباط گسترده با کشور‌های مسلمان این مناطق صورت گرفت که در کانون آن جمهوری آذربایجان قرار داشت و بعد کشور‌هایی مثل قزاقستان، ترکمنستان و ازبکستان هم به‌شدت موردتوجه اسرائیلی‌ها قرار گرفتند. اخیراً هم دولت قزاقستان به طرح ابراهیم یا عادی‌سازی روابط با اسرائیل پرداخت، هرچند که پیش‌ازاین هم روابط بسیار گسترده داشت و بخشی از انرژی اسرائیل را عملاً قزاقستان تأمین می‌کند.
درعین‌حال، ایران هم همیشه روابط گسترده‌ای با کشور‌های منطقه داشته، به این دلیل که کشور‌های منطقه بخشی از تاریخ، تمدن و فرهنگ ایرانی هستند و پیوند‌های زیادی بین ایران و کشور‌های منطقه وجود دارد. ولی نکته مهم اینجاست که هرگاه توجه ایران نسبت به کشور‌های منطقه کاهش پیدا کرده، این امر باعث توسعه نفوذ اسرائیل در منطقه شده و هرگاه ایران به شکل جدی به این منطقه نگاه کرده و روابط خودش را گسترش داده، نفوذ اسرائیل کاهش پیدا کرده است؛ بنابراین می‌شود گفت که حضور اسرائیل در سال‌های گذشته به‌ویژه در منطقه آسیای مرکزی، تابعی از حضور و نگاه ایران بوده؛ قاعدتاً هرچه که در شرایط فعلی روابط ایران با کشور‌های این منطقه توسعه پیدا بکند، جا برای نقش‌آفرینی اسرائیل تنگ خواهد شد. این موضوع مهمی است که می‌تواند در حوزه کشور‌های آسیای مرکزی برای ایران هم یک بعد پدافندی بسیار مهم باشد و حتماً ایران باید به این نکته توجه داشته باشد.»