سهم کارخانه‌های اطراف تهران در آلودگی هوا

امیرحسین زارعی،پژوهشگر اقتصادی:در سال‌های اخیر، تهران همچنان به‌عنوان یکی از آلوده‌ترین کلان‌شهر‌ها شناخته می‌شود. بر اساس جدیدترین «فهرست انتشار آلاینده‌ها» که برای تهران منتشرشده، مجموع سالانه آلاینده‌های منتشرشده از منابع مختلف حدود 701 هزار تن در سال برآورد شده است. از این مقدار، تقریباً ۸۴ درصد توسط «منابع متحرک» یعنی وسایل نقلیه و ۱۶ درصد توسط «منابع ثابت» که شامل صنایع، نیروگاه‌ها، پالایشگاه‌ها و دیگر واحد‌های ساکن تولید آلاینده هستند، ایجاد می‌شود.
گرچه سهم منابع ثابت نسبت به منابع متحرک کمتر است؛ اما این بخش شامل کارخانه‌ها و شرکت‌های صنعتی همچنان بخش مهمی از معضل آلودگی را تشکیل می‌دهند. تغییرات اخیر در تراکم جمعیت، رشد فعالیت‌های اقتصادی و صنعتی و گسترش زیرساخت‌های شهری می‌تواند سهم منابع ثابت را تحت تأثیر قرار دهد. پژوهشی جدید در سال ۲۰۲۵ نشان می‌دهد علی‌رغم ادامه سلطه منابع متحرک بر انتشار آلاینده‌ها، نقش منابع ثابت به‌ویژه در فصول سرد و شرایط وارونگی دما نباید دست‌کم گرفته شود. با این وصف، بررسی دقیق سهم صنایع و کارخانه‌ها در آلودگی هوای تهران نه صرفاً بر اساس سهم کلی، بلکه با لحاظ ترکیب آلاینده (گاز‌ها، ذرات معلق)، زمان انتشار و شرایط آب‌وهوا ضروری است. چنین تحلیلی کمک می‌کند تا راهکار‌های کاهش آلودگی بر پایه واقعیت‌های روز تنظیم شود و سیاست‌گذاری برای «هوای پاک» در پایتخت بر پایه داده‌های علمی باشد.

وضعیت آلودگی هوای تهران

تهران طی یک دهه اخیر به‌طور مداوم در فهرست ده‌ها شهر آلوده جهان قرار گرفته است. میانگین سالانه ذرات معلق کمتر از 2.5 میکرون (PM2.5) در تهران حدود ۳۵ تا ۴۰ میکروگرم بر مترمکعب برآورد می‌شود؛ رقمی که ۷ برابر استاندارد سازمان جهانی بهداشت (۵ میکروگرم) است. همچنین در برخی ماه‌های سال، خصوصاً در پاییز و زمستان، این غلظت به بیش از ۷۰ میکروگرم می‌رسد که شرایط «ناسالم برای همه گروه‌ها» محسوب می‌شود. تهران در سال‌های اخیر سالانه ۹۰ تا ۱۲۰ روز هوای ناسالم را تجربه کرده و حدود ۲۰ تا ۳۰ روز نیز در وضعیت «بسیار ناسالم» قرار گرفته است.
عامل مهم این بحران، شرایط جغرافیایی تهران است؛ قرارگیری شهر در دره‌ای محصور بین کوه‌ها باعث می‌شود باد‌های مؤثر کمتر عبور کنند و پدیده وارونگی دما در فصل سرد، آلودگی را در لایه‌های پایین جو محبوس کند. افزون بر آن، تعداد بالای خودرو (بیش از ۴ میلیون دستگاه) و وجود منابع ثابت آلاینده مانند صنایع و نیروگاه‌ها ترکیب پیچیده‌ای از آلاینده‌ها ایجاد می‌کنند. نتیجه آنکه تهران با ترکیب خطرناک آلاینده‌هایی مانند دی‌اکسید نیتروژن، دی‌اکسید گوگرد و ازون مواجه است که اثرات گسترده‌ای بر سلامت عمومی برجای می‌گذارند.

سهم صنایع و کارخانه‌ها در آلودگی هوا

اگرچه بخش حمل‌ونقل سهم غالب آلودگی تهران را تشکیل می‌دهد، منابع صنعتی نیز سهم قابل‌توجهی دارند و نمی‌توان نقش آن‌ها را نادیده گرفت. بر اساس برآورد‌های سیاهه انتشار آلایندگی، حدود ۱۵ تا ۱۸ درصد از کل آلودگی هوای تهران ناشی از منابع ثابت است؛ این منابع شامل کارخانه‌ها، واحد‌های تولیدی، پالایشگاه‌ها، نیروگاه‌ها و صنایع کوچک و متوسط هستند. این رقم معادل انتشار سالانه ۱۰۰ تا ۱۳۰ هزار تن آلاینده در تهران است.
صنایع عمدتاً در جنوب و غرب تهران و همچنین در شعاع ۳۰ تا ۵۰ کیلومتری شهر مستقرند؛ مناطقی که جریان باد غالب می‌تواند آلاینده‌ها را به سمت مرکز شهر انتقال دهد. واحد‌هایی که از سوخت‌های سنگین مانند مازوت یا گازوئیل استفاده می‌کنند، سهم بزرگ‌تری در انتشار دی‌اکسید گوگرد، اکسید‌های نیتروژن و ذرات معلق دارند. برخی صنایع مانند سیمان، ذوب فلز، شیمیایی و پتروشیمی به دلیل ماهیت فرایند تولید، آلاینده‌های خطرناک‌تری نسبت به خودرو‌ها تولید می‌کنند.
افزون بر این، حدود ۲۰۰۰ واحد صنعتی کوچک و بزرگ در استان تهران قرار دارند که بخشی از آن‌ها استاندارد‌های زیست‌محیطی مناسبی ندارند. به همین دلیل، در فصول سرد که مصرف سوخت در صنایع افزایش می‌یابد، سهم آن‌ها در آلودگی تهران به‌صورت محسوس بالا می‌رود.

مکانیسم‌های آلودگی ناشی از صنایع

صنایع از مسیر‌های مختلفی آلودگی به هوا وارد می‌کنند که مهم‌ترین آن‌ها احتراق سوخت‌های فسیلی و فرایند‌های صنعتی است. بسیاری از واحد‌های صنعتی برای تأمین انرژی از سوخت‌هایی نظیر گاز طبیعی، گازوئیل و در مواردی مازوت استفاده می‌کنند. احتراق این سوخت‌ها باعث تولید حجم زیادی از دی‌اکسید گوگرد، اکسید‌های نیتروژن، مونوکسید کربن و ذرات معلق می‌شود. برای نمونه، سوزاندن مازوت می‌تواند تا ۵۰ برابر بیشتر از گاز طبیعی دی‌اکسید گوگرد تولید کند.
در صنایع سیمان، سنگ‌شکن‌ها و صنایع فلزی، فعالیت‌هایی مانند خردایش، آسیاب، ذوب، قالب‌گیری و تبخیر مواد موجب انتشار ذرات PM10 و PM2.5 می‌شود. صنایع شیمیایی و پتروشیمی نیز از طریق تبخیر مواد آلی فرّار در تولید رنگ، حلال‌ها و ترکیبات شیمیایی به آلودگی هوا دامن می‌زنند. این ترکیبات در حضور نور خورشید می‌توانند ازون سطح زمین تولید کنند که یکی از آلاینده‌های خطرناک تابستانی تهران است.
بخش دیگری از آلودگی، صنایع غیرمستقیم است؛ به‌طوری که حمل‌ونقل مواد خام و محصول نهایی با کامیون‌ها و خودرو‌های سنگین، سهم قابل‌توجهی به آلودگی اضافه می‌کند. در مجموع، ترکیب سوخت‌های آلاینده، فناوری قدیمی و نظارت ناکافی باعث می‌شود صنایع بخش مهمی از چرخه تولید آلاینده در تهران باشند.

پیامد‌های آلودگی صنعتی بر سلامت و محیط‌زیست

آلودگی ناشی از صنایع اثرات جدی و چندلایه‌ای بر سلامت انسان و محیط‌زیست دارد. ذرات معلق صنعتی به‌ویژه PM2.5 می‌توانند تا عمق کیسه‌های هوایی ریه نفوذ کنند و موجب افزایش ۱۵ تا ۲۰ درصدی در بروز بیماری‌های تنفسی شوند. اکسید‌های نیتروژن و دی‌اکسید گوگرد حاصل از فرایند‌های صنعتی خطر ابتلا به آسم، سرطان ریه، بیماری‌های قلبی و عروقی و سکته را افزایش می‌دهند. برآورد‌ها نشان می‌دهد آلودگی هوا سالانه موجب ۴۰۰۰ تا ۵۰۰۰ مرگ زودرس در تهران می‌شود که بخشی از آن به آلودگی صنعتی ارتباط دارد.
در سطح محیط‌زیست، بارش‌های اسیدی ناشی از دی‌اکسید گوگرد می‌تواند موجب کاهش pH خاک، تخریب پوشش گیاهی و آسیب به درختان شهری شود. همچنین انتشار فلزات سنگین مانند سرب و کادمیوم از صنایع ذوب و فلزکاری، در خاک و آب انباشته شده و سلامت زیست‌بوم را تهدید می‌کند. آلودگی ازون در تابستان نیز می‌تواند سبب کاهش ۱۰ تا ۱۵ درصدی عملکرد گیاهان و محصولات کشاورزی شود.

چالش‌ها و محدودیت‌های کنترل آلودگی صنعتی

کنترل آلودگی ناشی از صنایع با وجود قوانین موجود، با چالش‌های جدی روبه‌رو است. نخست اینکه بخش قابل‌توجهی از صنایع تهران، قدیمی و فاقد فناوری‌های نوین تصفیه هستند. بسیاری از واحد‌های کوچک و متوسط توان مالی لازم برای نصب فیلتر‌های صنعتی، اسکرابر‌ها یا سیستم‌های کنترل انتشار را ندارند. برخی صنایع نیز در زمان‌هایی مانند زمستان به دلیل کمبود گاز، به استفاده از سوخت‌های سنگین روی می‌آورند که آلایندگی آن چند برابر است.
چالش دیگر، نظارت ناکافی و ناهماهنگی نهادی است. سازمان‌های مختلفی همچون استاندارد، محیط‌زیست، وزارت صنعت، شهرداری و استانداری در مدیریت بخش‌های مختلف دخیل هستند؛ اما هماهنگی میان آن‌ها کامل نیست. همین موضوع باعث می‌شود اجرای استاندارد‌ها به‌صورت یکپارچه پیش نرود. علاوه بر آن، برخی صنایع در حریم تهران یا در مناطق صنعتی جنوب و غرب شهر قرار دارند که پایش و کنترل آن‌ها دشوارتر است. مشکل استقرار جغرافیایی نیز مهم است؛ بسیاری از صنایع در نزدیکی مناطق مسکونی قرار گرفته‌اند و انتقال آن‌ها نیازمند بودجه و زیرساخت قابل‌توجهی است. از منظر قانونی نیز ضعف در جریمه‌ها و الزام‌های اجرایی باعث شده بخش مهمی از صنایع انگیزه کافی برای کاهش آلایندگی نداشته باشند.

چگونه می‌توان آلودگی تهران را کم کرد؟

آلودگی هوای تهران نتیجه تعامل عوامل طبیعی و انسانی است، هرچند سهم صنایع در مقایسه با منابع متحرک کمتر است؛ اما تأثیر آن عمیق و چندلایه است. صنایع با انتشار آلاینده‌هایی چون دی‌اکسید گوگرد، اکسید‌های نیتروژن و ذرات معلق ریز، نه‌تنها غلظت آلاینده‌ها را افزایش می‌دهند، بلکه اثرات زیان‌بارتری بر سلامت و محیط‌زیست دارند. کنترل آلودگی صنعتی یک ضرورت راهبردی است و نیازمند رویکردی ترکیبی از فناوری، مدیریت، نظارت و سیاست‌گذاری است.
نخستین اقدام مؤثر، جایگزینی سوخت‌های سنگین مانند مازوت با گاز طبیعی یا سوخت‌های کم‌گوگرد و نصب فیلتر‌های الکترواستاتیک، اسکرابرهای ‌تر و خشک و واحد‌های کنترل انتشار اکسید‌های نیتروژن است که می‌تواند ۶۰ تا ۹۰ درصد آلاینده‌ها را کاهش دهد. دوم، نوسازی صنایع با فناوری‌های کم‌مصرف و کم‌آلاینده از طریق مشوق‌های مالی، وام‌های کم‌بهره و معافیت‌های مالیاتی ضروری است. سوم، توسعه پایش آنلاین خروجی دودکش‌ها امکان نظارت لحظه‌ای و کاهش تخلفات را فراهم می‌کند و در سطح برنامه‌ریزی شهری، انتقال صنایع آلاینده به شهرک‌های صنعتی خارج از حریم و ایجاد کمربند سبز، همراه با توسعه صنایع سبز و انرژی‌های تجدیدپذیر، می‌تواند در ۵ تا ۱۰ سال سهم آلایندگی صنعتی را تا ۳۰ درصد کاهش دهد. تحقق این اهداف نیازمند همکاری دولت، صنایع و شهروندان است تا کیفیت هوای تهران بهبود یابد و سلامت شهروندان تضمین شود.