پروژه بازگشت هند به‌ شرق!

میراحمدرضا مشرف، پژوهشگر مسائل بین الملل: «در هشت دهه گذشته، جهان شاهد فراز و نشیب‌های زیادی بوده و اکنون نیز بشریت با چالش‌ها و بحران‌های متعددی مواجه است... بر پایه احترام متقابل و اعتماد عمیق، رابطه ما آزمون زمان را پشت سر گذاشته است.» این بخشی از سخنان نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند است که در جریان میزبانی از پوتین، رئیس‌جمهور روسیه و برای یادآوری عمق رابطه میان دو کشور بیان شده است. سفر اخیر پوتین به هند نخستین بازدید وی از این کشور پس از وقوع جنگ اوکراین و همچنین در چهارچوب بیست و سومین نشست سالانه بین هند و روسیه انجام گرفت. نشست‌های سالانه میان هند و روسیه از سال 2000 و با سفر پوتین به دهلی آغاز شد و در طی 25 سال گذشته جز وقفه‌ای کوتاه، به طور مرتب برگزار شده است. دراین‌بین همان‌طور که اغلب تحلیلگران سیاسی اذعان دارند، نقش پوتین در پایداری این روابط و تداوم برگزاری نشست‌های سالانه بسیار چشمگیر بوده است. در این دیدار هم رئیس‌جمهور روسیه از برگزاری مذاکرات دو کشور در فضایی دوستانه و سازنده و با روحیه «شراکت راهبردی ویژه» خبر می‌دهد.

برنامه‌ها و اهداف سفر پوتین به هند

سفر پوتین به دهلی‌نو در حالی انجام گرفت که دو کشور شرایطی تقریباً نزدیک به هم را در عرصه بین‌المللی سپری می‌کنند؛ تحریم‌های اقتصادی وسیع روسیه توسط آمریکا و اروپا به دلیل جنگ اوکراین و در طرف دیگر هند که در معرض تحریم‌های شدید ثانویه و تعرفه‌های سنگین آمریکا قرار دارد. به‌رغم این که بخش مهمی از تحریم‌های ثانویه و جرائم تعرفه‌ای دهلی‌نو به دلیل ارتباط آن با مسکو، به‌خصوص در حوزه اقتصادی رقم خورده است، این سفر نشان داد که باوجود این محدودیت‌ها و چالش‌ها، عزم دهلی‌نو و مسکو در حفظ و حتی توسعه روابط دوجانبه همچنان جدی است. در این شرایط دو طرف در جریان این سفر بر سر طیف گسترده‌ای از مسائل گفتگو و توافق کردند که به امضای 16 سند همکاری میان دو کشور، به‌ویژه در حوزه‌های اقتصادی و نظامی منجر شد.

الف) توافقات هند و روسیه در حوزه اقتصادی؛

به نظر می‌رسد که برنامه‌ها و توافقات اقتصادی میان دهلی و مسکو در جریان سفر پوتین به هند، نسبت به اجلاس‌های سالانه پیشین، محدوده بسیار وسیع‌تری را دربرگرفته است.

1. گسترش مبادلات تجاری هند و روسیه؛ این موضوع هسته مرکزی توافقات میان دو کشور را شکل داده است چنان‌که افزایش مبادلات تجاری به سقف سالانه 100 میلیارد دلار تا سال 2030 میلادی، مهمترین چشم‌انداز همکاری‌ها در این حوزه اعلام شد. این برنامه‌ریزی در شرایطی اعلام می‌شود که رقم مبادلات تجاری دو کشور در سال‌های اخیر به شدت افزایش یافته و از 13 میلیارد دلار در سال 2022-2021، به رقم فوق‌العاده 7/68 میلیارد دلار در سال مالی 25-2024 رسیده است. البته دراین‌بین ناترازی شدیدی در تجارت دو کشور وجود دارد چنان‌که در برابر 8/63 میلیارد دلار واردات هند از روسیه، دهلی‌نو تنها 9/4 میلیارد دلار کالا به روسیه صادر می‌کند. بخش عمده این ناترازی به افزایش خرید نفت روسیه از سوی هند بازمی‌گردد که در سال‌های اخیر و با توجه به ارائه تخفیف‌های فروش از سوی مسکو، شدت یافته است. در این سفر هم رئیس‌جمهور پوتین از عزم مسکو برای تأمین بی‌وقفه نفت مورد نیاز هند خبر داد. بااین‌حال تأکید مودی، نخست‌وزیر هند بر این که تقویت ارتباطات بین دو کشور اولویت کلیدی دهلی است، نشان می‌دهد که هند به شکلی جدی به راه‌های کاهش این ناترازی می‌اندیشد. تقویت کریدور شمال- جنوب، مسیر دریایی شمال، کریدور دریایی چنای - ولادی وستک بخشی از برنامه‌های اعلام شده از سوی مودی در این مسیر است.

2. امضای پیمان جابه‌جایی نیروی انسانی؛ این توافق در نوع خود جدید و بی‌سابقه است. نخست‌وزیر هند در شرح جزئیات این توافق، علاوه بر جابه‌جایی نیروی کار میان دو طرف، از همکاری دو کشور در زمینه آموزش حرفه‌ای، ارتباطات بین دانشجویان، پژوهشگران و حتی ورزشکاران خبر می‌دهد. روشن است که این همکاری در واقع نوعی واکنش به اعمال محدودیت‌ها و مزاحمت‌های واشنگتن نسبت به هندی‌تبارهای ساکن آمریکا نیز تلقی می‌شود.

3. توافقات جزئی و کلی در دیگر حوزه‌های مهم اقتصادی؛ حرکت به سمت توسعه تجارت دو جانبه از طریق ارزهای ملی دو کشور که به گفته پوتین هم اکنون به سهم 96 درصدی رسیده است، همکاری اقتصادی در حوزه مواد معدنی حیاتی در راستای تضمین زنجیره‌های تأمین، تسهیل دسترسی بازارهای روسیه به کالاهای هندی، ویزای توریستی رایگان 30 روزه به اتباع دو طرف و در نهایت اعلام تعهد نسبت به تلاش برای انعقاد زودهنگام توافق‌نامه تجارت آزاد «اتحادیه اقتصادی اوراسیا»؛ همگی بخشی از این توافقات هستند.

ب) توافقات میان هند و روسیه در حوزه‌های نظامی و هسته‌ای؛

از زمان استقلال هند تا کنون، هند و روسیه روابط و همکاری‌های بسیار نزدیکی در حوزه نظامی داشته‌اند. براین‌اساس در حال حاضر حداقل 60 تا 70 درصد تجهیزات و تسلیحات نظامی هند، پایه‌ای روسی دارند، آن هم در شرایطی که هند در دهه‌های اخیر اقداماتی را برای متنوع‌سازی منابع نظامی خود به عمل آورده است. بااین‌حال همان‌طور که پوتین در این سفر یادآوری کرد، همکاری روسیه و هند در حوزه نظامی- فنی یک فرایند سنتی است که بیش از نیم قرن جریان داشته است.

اما در سفر اخیر پوتین به دهلی این همکاری نظامی در چند حوزه مهم پیگیری شد. تداوم تولید مشترک قطعات یدکی و محصولات لازم برای نگهداری تجهیزات دفاعی روسی در داخل هند موضوع مهمی بود که با توجه به ارتباط با مباحث انتقال عمیق فناوری، حقوق تولید محلی، ایجاد سرمایه‌گذاری مشترک و امکان صادرات به کشورهای ثالث دوست و در نهایت کنترل حاکمیتی هند بر این تجهیزات، از اهمیتی زیادی برخوردار بود. تکمیل سفارش سامانه پدافند هوایی اس-400 که 3 آتشبار آن تحویل و 5 عدد دیگر آن باقی‌مانده و 5 سفارش جدید دیگر نیز که مطرح شده بود، از دیگر مسائل مهمی نظامی مورد بحث به شمار می‌آمد. بررسی فروش سامانه موشکی اس-500، همکاری احتمالی برای تولید بمب‌افکن راهبردی تی یو-160 و شاید از همه این‌ها مهم‌تر مذاکرات بر سر تولید مشترک جنگنده پیشرفته و نسل پنجم سوخو -57، از دیگر محورهای مهم رایزنی‌های نظامی دو کشور محسوب می‌شد. مورد اخیر یعنی احتمال همکاری هند و روسیه برای تولید مشترک جنگنده سوخو -57 در داخل هند، جنجال و توجه زیادی را به‌سوی خود جلب کرد، به‌خصوص این که هم‌زمان با این سفر، بازار مقایسه میان این جنگنده و جنگنده اف -35 آمریکایی به‌شدت داغ شد.

درعین‌حال هند و روسیه مذاکرات و توافقاتی نیز در حوزه هسته‌ای داشتند که همکاری در بخش انرژی هسته‌ای، از جمله چرخه سوخت، حمایت از چرخه حیات برای بهره‌برداری از نیروگاه هسته‌ای کودانکولام را در بر می‌گرفت. علاوه بر این در زمینه استفاده کاربری هسته‌ای غیر از مصارف برقی و در جهت استفاده صلح‌آمیز از انرژی اتمی و فناوری‌های پیشرفته مرتبط با آن دستورکارهایی تدوین شد. اجاره (لیزینگ) زیردریایی‌های هسته‌ای به ارزش تقریبی 2 میلیارد دلار از دیگر پروژه‌های مهم اتمی مورد مذاکره دو طرف بود.

غرب و توافقات اقتصادی و نظامی هند و روسیه

سفر پوتین به دهلی در شرایطی انجام گرفت که مذاکرات میان روسیه و جهان غرب بر سر اوکراین حاصلی نداشته و احتمالاً آمریکا و اروپا به دنبال اعمال فشار بیشتری بر مسکو بودند. از سوی دیگر هند نیز به دلیل عدم تبعیت از غرب در تحریم روسیه و جنگ تعرفه‌ای با آمریکا، مورد غضب قرار گرفته بود. در این شرایط اغلب توافقات میان دو کشور نوعی پیام برای آمریکا و جهان غرب را در خود جای‌داده بود. در حوزه اقتصادی درحالی‌که روسیه عزم خود را بر تداوم جریان نفت به هند نشان داد، دهلی‌نو نیز ظاهراً خود را نسبت به عکس‌العمل‌های احتمالی بی‌تفاوت نشان می‌داد. بااین‌حال گفتگوهای میان هند و آمریکا بر سر تعرفه‌ها و تحریم‌های ثانویه همچنان جریان دارد و دقیقاً معلوم نیست که در صورت دستیابی به هر گونه توافق، پابندی دهلی به خرید نفت از روسیه تا چه زمان ادامه خواهد داشت؛ به‌ویژه اگر این نافرمانی به بهای تحریم‌ها و تعرفه‌های بیشتر برای هند بینجامد. در حوزه مبادلات نیروی انسانی، هند با این توافق پاسخ آشکاری به سخت‌گیری‌های کاخ سفید در قبال هندی‌های مقیم آمریکا ارسال کرد.

اما در حوزه سیاسی این سفر و توافقات آن می‌تواند به تلاش هند برای ایجاد توازن حساس میان روسیه، غرب و حتی چین مرتبط دانسته شود. در سال‌های اخیر این تعادل تا حد زیادی به سمت غرب برهم‌خورده و گرایش هند به روابط با غرب بیشتر نمود یافته بود. اما جنگ اوکراین و به‌خصوص عملکرد ترامپ در کاخ سفید، در تغییر نگرش هند بسیار مؤثر بود. به نظر می‌رسد که اکنون هند بیش‌ازپیش به توازن قوا و سیستم چندقطبی در نظام بین‌الملل تمایل نشان می‌دهد. بااین‌حال تداوم این رویکرد برای هند چندان آسان نخواهد بود. هند باید در برخی حوزه‌ها به‌ویژه همکاری نظامی با روسیه، تصمیماتی سرنوشت‌ساز بگیرد؛ بحث سوخو-57 در مقابل اف-35 تنها درباره دو هواپیما نیست، بلکه یک انتخاب راهبردی محوری است که هویت دفاعی، دکترین عملیاتی و موقعیت ژئوپلیتیکی هند را تا دهه‌های 2040 و 2050 تعریف خواهد کرد.