پژوهش با هوش مصنوعی در چهارچوب ۶ + ۶

پریا ناصری: با گسترش روزافزون ابزار‌های هوش مصنوعی، افق‌های تازه‌ای پیش روی آموزش و پژوهش گشوده شده است. این فناوری نوین می‌تواند با افزایش دقت، کیفیت و سرعت، پژوهشگران را در مسیر تولید دانش یاری رساند؛ اما بهره‌برداری ناآگاهانه از آن خطراتی جدی مانند تولید محتوای نادرست، ایجاد سوگیری، نقض اصول اخلاقی و تهدید امنیت داده‌ها را در پی خواهد داشت. بنابراین، استفاده از هوش مصنوعی نیازمند دانش تخصصی، شفافیت و پایبندی به اصول اخلاق پژوهش است. در همین راستا، مؤسسه تحقیقات سیاست علمی کشور به‌منظور آشنایی هرچه بیشتر پژوهشگران، اعضای هیئت‌علمی و دانشجویان با الزامات به‌کارگیری این فناوری، مجموعه‌ای از چهارچوب‌های کاربردی را در قالب راهنمایی تحت عنوان راهنمای استفاده از ابزار‌های هوش مصنوعی در پژوهش تدوین کرده است. راهنمایی که تمامی آثار علمی، از طرح‌های پژوهشی و ایده‌های مکتوب گرفته تا اختراعات، کشفیات، طرح‌های صنعتی، کتاب‌ها، مقالات، گزارش‌های علمی و فنی، نرم‌افزار‌ها، پایان‌نامه‌ها، رساله‌ها و حتی آثار هنری بدیع که در فرایند تولید آن‌ها از هوش مصنوعی بهره گرفته می‌شود را در بر می‌گیرد.  این آیین‌نامه که در آبان‌ماه از سوی وزارت علوم به دانشگاه‌ها ابلاغ شده است، شامل 13 بخش از جمله الزامات اخلاقی، ابزار‌های مجاز، طبقه‌بندی داده و تدارکات، تصمیم‌گیری‌های حساس و عدالت، مصادیق استفاده مجاز و غیرمجاز از هوش مصنوعی، الزامات استناد و ارجاع به استفاده از ابزار‌های هوش مصنوعی، ثبت سوابق و بازتولیدپذیری، سیاست ناشران درباره استفاده از هوش مصنوعی در فرایند داوری، سیاست‌های ناشران برای ویراستاران علمی مجلات در استفاده از هوش مصنوعی، استاندارد‌های استفاده از ابزار‌های هوش مصنوعی در حوزه‌های مختلف علوم، سواد و آموزش هوش مصنوعی و فرایندهای نظارتی و ارزیابی تخلفات می‌شود. «فرهیختگان» در ادامه به بازخوانی بخش‌هایی از این آیین‌نامه پرداخته و اصول اخلاقی، مصادیق مجاز و غیرمجاز و الزامات ارجاع به ابزار‌های هوش مصنوعی را مرور کرده است. 

AI، شفافیت و چالش اعتماد علمی

رعایت اصول اخلاقی در بهره‌گیری از هوش مصنوعی در پژوهش، تنها یک وظیفه حرفه‌ای نیست، بلکه بنیانی اساسی برای پاسداری از صداقت علمی و جلب اعتماد جامعه به شمار می‌آید. ازاین‌رو، نویسندگان این راهنما تأکید دارند در روزگاری که فناوری‌های نوین با شتابی بی‌وقفه به عرصه‌های علمی راه یافته‌اند، هرگونه استفاده نادرست یا غیرشفاف از این ابزار‌ها می‌تواند حقیقت را مخدوش سازد و دانشی غیرقابل‌اعتماد پدید آورد. بنابراین آن‌ها بهره‌گیری از هوش مصنوعی را همواره با صداقت و امانت‌داری علمی لازم دانسته تا از جعل، تحریف یا سرقت علمی جلوگیری شود. شفافیت نیز به‌عنوان ضرورتی انکارناپذیر مطرح شده است. بنابراین پژوهشگران باید ابزار‌های مورداستفاده و شیوه‌های کنترل خروجی انسانی را به‌طور روشن بیان کنند؛ چراکه مسئولیت صحت و اصالت آثار علمی همچنان بر دوش آنان است و هیچ ابزاری نمی‌تواند جایگاه پژوهشگر را به‌عنوان پدیدآورنده اثر از میان بردارد. افزون بر این، موضوع حفظ حریم خصوصی و امنیت داده‌ها نیز اهمیت ویژه‌ای دارد و بر اساس این راهنما پژوهشگران موظف‌اند نسبت به سیاست‌های مالکیت داده و نحوه پردازش اطلاعات آگاهی کامل داشته باشند و از واردکردن داده‌های حساس به سرویس‌های عمومی و آنلاین پرهیز کنند. 

6 نکته که در پژوهش‌ها باید به آن توجه کرد

گسترش روزافزون فناوری‌های نوین، هوش مصنوعی را به یکی از ابزار‌های تأثیرگذار در عرصه پژوهش‌های علمی تبدیل کرده که توانسته است بسیاری از فرایندهای پیچیده تحقیقاتی را تسهیل کند و پژوهشگران را در دستیابی به نتایج دقیق‌تر و سریع‌تر یاری رساند. بر اساس این راهنما حدود استفاده از هوش مصنوعی تنها در 6 مورد مجاز و قابل قبول خواهد بود. 

1- ویرایش و بهبود زبانی متون: این بخش شامل بازنویسی، ویرایش و ترجمه متون علمی با کمک ابزار‌های هوشمند، مانند ترجمه ماشینی یا اصلاح زبان، می‌تواند به ارتقای کیفیت نگارش کمک کند؛ البته این فرایند باید تحت نظارت مستقیم مؤلف صورت گیرد تا صحت و دقت علمی متن‌ها حفظ شود. 

2- ایده‌پردازی و طرح‌ریزی: هوش مصنوعی می‌تواند در خلق ایده‌های اولیه، سامان‌دهی جلسات طوفان فکری و تدوین چهارچوب کلی طرح‌های پژوهشی نقش یاری‌دهنده‌ای داشته باشد. ضمن اینکه باید جایگاه اصلی پژوهشگر به‌عنوان صاحب اندیشه و تصمیم‌گیرنده نهایی محفوظ شود. 

3- مرور و تحلیل منابع علمی: یکی از کاربرد‌های ارزشمند هوش مصنوعی، توانایی آن در خلاصه‌سازی مقالات، بررسی حجم گسترده‌ای از داده‌ها و کمک به شناسایی مطالعات مرتبط با موضوع پژوهش است. این امر موجب صرفه‌جویی در زمان و تمرکز بیشتر پژوهشگر بر بخش‌های کلیدی می‌شود. 

4- پشتیبانی از نگارش فنی: ابزار‌های هوشمند می‌توانند پیش‌نویس کد‌های ساده، نمودار‌ها یا جداول کمکی را تولید کنند تا روند پژوهش تسریع شود. با این حال، تأیید و ویرایش نهایی این خروجی‌ها باید توسط پژوهشگر یا متخصص انسانی انجام گیرد تا دقت و اعتبار علمی تضمین شود. 

5- تولید متن و تصویر یا نمودار: هوش مصنوعی می‌تواند تصاویر، نمودار‌ها و اشکال گرافیکی را برای بیان بهتر مفاهیم علمی تولید کند؛ اما نکته حائز اهمیت در این موارد این بوده که نام منبع، ابزار نسخه و تاریخ استفاده هم ذکر شود تا مخاطب هم از نحوه تولید محتوا آگاه شود. 

6- تحلیل داده و کد‌نویسی: به کار گرفتن الگوریتم‌ها و ابزار‌های هوش مصنوعی در تحلیل داده‌های پژوهشی یا تسهیل فرایند کد‌نویسی می‌تواند سرعت و دقت پژوهش را افزایش دهد؛ اما با این وجود پژوهشگر موظف است روش استفاده را به‌صورت کامل توضیح دهد تا اعتبار نتایج و کد‌های تولید شده را شخصاً بررسی و تأیید کند. 

6 هشدار برای استفاده‌های غیرمجاز از هوش مصنوعی

هوش مصنوعی همانند هر ابزار علمی دیگر، در کنار مزایای گسترده‌ای که برای ارتقای کیفیت و سرعت پژوهش‌ها فراهم می‌آورد، دارای محدودیت‌هایی است که رعایت آن‌ها برای پاسداری از صداقت علمی و جلوگیری از خدشه‌دار شدن اعتبار پژوهش‌ها ضرورتی انکارناپذیر به شمار می‌آید. بنابراین طبق چهارچوب‌های راهنمای وزارت علوم استفاده از هوش مصنوعی در موارد زیر غیرمجاز است. 

1- تولید داده‌ها و نتایج ساختگی: ایجاد تصاویر، نمودار‌ها یا مقالات جعلی، دست‌کاری داده‌ها و جعل نتایج آزمایشی یا پژوهشی با کمک هوش مصنوعی به‌طور مطلق غیرمجاز است.، درحالی‌که تولید داده‌های مصنوعی برای اهداف آموزشی یا شبیه‌سازی در فرایندهای پژوهشی تنها در صورتی قابل قبول خواهد بود که روش و هدف آن حتماً ذکر شود. 

2- جعل و تحریف منابع: ساخت منابع جعلی، ایجاد ارجاعات غیرواقعی، تغییر نادرست متون علمی یا ادعای مطالعات و داده‌های ساختگی با استفاده از هوش مصنوعی ممنوع بوده و نقض آشکار اصول اخلاق پژوهش محسوب می‌شود. 

3- جایگزینی کامل مسئولیت پژوهش: سپردن نگارش کامل پیش‌نویس مقاله یا انجام تمامی مراحل پژوهش به هوش مصنوعی، بدون بازنگری و اصلاح دقیق توسط پژوهشگر انسانی، مجاز نیست. بنابراین نقش اصلی پژوهشگر در هدایت، ارزیابی و تأیید نتایج باید همواره حفظ شود. 

4- سوءاستفاده آموزشی: استفاده پنهانی از ابزار‌های هوش مصنوعی برای انجام تکالیف درسی یا پروژه‌های دانشجویی، بدون اطلاع و تأیید استاد، غیرمجاز بوده و به‌عنوان تخلف آموزشی محسوب می‌شود. 

5- نقض حقوق مالکیت فکری: تولید محتوای خلاقانه توسط هوش مصنوعی و معرفی آن به‌عنوان اثر انسانی، بدون ذکر منبع یا میزان مشارکت انسانی ممنوع است. 

6- تولید محتوای بازنویسی شده از آثار دیگران بدون ارجاع مناسب: بازنویسی یا تغییر واژگان و ساختار آثار علمی دیگران، بدون ذکر منبع و ارجاع صحیح، حتی اگر متن تغییر یافته باشد، غیرمجاز است و نقض اصول اخلاق پژوهش به شمار می‌آید. 

لزوم معرفی نقش هوش مصنوعی در منابع پژوهش

اگرچه در خصوص میزان بازدارندگی و نحوه اجرای این آیین‌نامه اطلاعات خاصی در دسترس نبوده و مشخص نیست که سرپیچی از آن برای اساتید چه عاقبتی در پی خواهد داشت؛ اما درهرصورت در این راهنما به پژوهشگران تکلیف شده است که ابزار‌های مورداستفاده خود در پژوهش‌ها را به‌صورت کامل معرفی کنند. به عبارتی، پژوهشگران و دانشجویان موظف‌اند در مواردی که از هوش مصنوعی برای نگارش متن، تحلیل داده، ترجمه یا پیشنهاددهی علمی استفاده می‌کنند، نوع ابزار، عملکرد و میزان تأثیر آن را به‌طور صریح و مستند ذکر کنند؛ زیرا این امر موجب اعتبارسنجی خروجی پژوهشگر خواهد شد. ضمن اینکه برخی از ناشران علمی معتبر تأکید دارند هوش مصنوعی فاقد صلاحیت اخلاقی و حقوقی برای نویسندگی است. بنابراین نباید به‌عنوان نویسنده ذکر شود و صرفاً باید نقش آن در فرایند پژوهش یا نگارش گزارش شود.