وضعیت علمی ایران به روایت GRAS ۲۰۲۵

ابوالفضل مظاهریدبیر گروه دانشگاه

 «شانگهای» این هفته نهمین دوره رتبه‌بندی جهانی موضوعات دانشگاهی (GRAS) را منتشر کرد که به‌عنوان یکی از جامع‌ترین و عینی‌ترین ارزیابی‌های دانشگاه‌ها بر اساس رشته‌های علمی شناخته می‌شود. این رتبه‌بندی از سال 2017 تاکنون به صورت متوالی منتشرشده و عملکرد دانشگاه‌ها را صرفاً بر اساس عملکرد علمی و برحسب موضوعات بررسی می‌کند. نسخه 2025 رتبه‌بندی ۵۷ موضوع را در حوزه‌های علوم طبیعی، مهندسی، علوم زیستی، علوم پزشکی و علوم اجتماعی پوشش می‌دهد. دو رشته یا موضوع هوش مصنوعی و علوم و مهندسی رباتیک به رتبه‌بندی امسال اضافه شده است. حدود ۲ هزار دانشگاه از ۹۲ کشور و منطقه در نسخه ۲۰۲۵ GRAS مشارکت دارند. 

شانگهای چگونه موضوعات را رتبه‌بندی می‌کند؟ 

رتبه‌بندی موضوعی شانگهای 2025 دانشگاه‌هایی را بررسی کرده است که در دوره ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴ تعداد مشخصی از مقالات را منتشر کرده‌اند؛ البته این حد آستانه انتشار برای موضوعات مختلف متفاوت تعیین شده است. داده‌های مربوط به مقالات از Web of Science و InCites جمع‌آوری شده‌اند. بررسی شانگهای منحصر به مقالات نیست. به طور کلی این رتبه‌بندی موضوعی با پنج معیار عملکرد علمی دانشگاه‌ها را ارزیابی کرده است: اعضای هیئت علمی سطح‌جهانی، خروجی علمی سطح‌جهانی، پژوهش با کیفیت بالا، تأثیر پژوهش، و همکاری بین‌المللی.

  هر کدام از این معیار‌ها هم شاخص‌های بررسی خاص خود را دارند؛ در معیار اعضای هیئت‌علمی در کلاس جهانی شامل چهار شاخص می‌شود: برندگان جوایز علمی بین‌المللی (Laureate)‌، پژوهشگران پراستناد (HCR)‌، سردبیران ارشد مجلات علمی بین‌المللی (Editor)‌ و نقش‌های رهبری در سازمان‌های علمی بین‌المللی. (Leadership)  معیار دوم که برون‌داد‌های دانشگاه در کلاس جهانی را بررسی می‌کند، مقالات در مجلات برتر (TJ) و جوایز دانشگاهی بین‌المللی (Award) را مدنظر قرار می‌دهد. مقالات Q1 در معیار پژوهش با کیفیت بالا مورد ارزیابی قرار می‌گیرند و در تأثیر استنادی نرمال شده مقالات هم شاخص سنجش تأثیرپژوهشی دانشگاه‌هاست. میزان مقالات دارای همکاری بین‌المللی نیز برای ارزیابی معیار همکاری بین‌المللی بررسی شده است. 

برای هر شاخص، امتیاز مؤسسات به‌صورت درصدی از امتیاز بالاترین مؤسسه محاسبه می‌شود، سپس ریشه دوم آن درصد در وزن تخصیص‌یافته ضرب می‌شود. امتیاز نهایی از مجموع امتیاز هر شاخص به‌دست می‌آید و دانشگاه‌ها بر اساس ترتیب نزولی رتبه‌بندی می‌شوند. در رتبه‌بندی 2025، فهرست مجلات برتر، جوایز علمی بین‌المللی و سازمان‌های کلیدی از طریق نظرسنجی برتری علمی (AES) که توسط شانگهای اجرا شده، تعیین شده است. تا ژوئن ۲۰۲۵، تعداد یک هزار و۶۱۳ استاد از ۱۰۰ دانشگاه برتر در ۲۱ کشور و منطقه در این نظرسنجی شرکت کرده‌اند. نتایج این نظرسنجی شامل ۴۶ جایزه علمی برتر، ۳۳ سازمان بین‌المللی کلیدی، ۱۷۵ مجله برتر و ۲۶ کنفرانس برتر است. 

کدام دانشگاه‌ها رهبران موضوعات علمی هستند؟ 

در یک بررس کلی، دانشگاه‌های آمریکا همچنان پیشتاز رتبه‌بندی موضوعی شانگهای هستند و در ۲۷ موضوع رتبه اول را به خود اختصاص داده‌اند، در حالی که دانشگاه‌های چین با ۲۱ موضوع در جایگاه دوم قرار گرفته‌اند. دانشگاه هاروارد درخشان‌ترین عملکرد را دارد و در ۱۱ موضوع رتبه نخست را کسب کرده است؛ ۵ موضوع در حوزه علوم اجتماعی، ۳ موضوع در حوزه علوم پزشکی، ۲ موضوع در حوزه علوم زیستی و ۱ موضوع در حوزه مهندسی. دانشگاه تسینگ‌هوا از چین در ۷ موضوع پیشتاز و MIT در ۴ موضوع رتبه اول را کسب کرده است. دانشگاه استنفورد و دانشگاه پلی‌تکنیک هنگ‌کنگ هر کدام در ۳ موضوع رتبه نخست را کسب کرده‌اند و دانشگاه شانگهای جیاوتونگ و دانشگاه شیکاگو نیز هر یک در ۲ موضوع در رتبه اول قرار گرفته‌اند.

از نظر تعداد موضوعاتی که هر دانشگاه موفق به حضور در آن شده و جایگاهی برای خود دست و پا کرده هم دانشگاه ژجیانگ با ۵۵ موضوع در رتبه نخست و دانشگاه آکسفورد و دانشگاه ملی سنگاپور هر کدام با ۵۳ موضوع در رتبه‌های بعدی قرار دارند. شمارش تعداد کل حضور دانشگاه‌ها در همه موضوعات، دانشگاه‌های آمریکا ۴ هزار و ۲۸۱ بار در فهرست‌ها ظاهر شده‌اند، پس از آن دانشگاه‌های چین با ۳ هزار و۷۴۷ و دانشگاه‌های انگلیس با ۱ هزار و ۵۶۷ جایگاه کسب‌شده در رتبه‌های بعدی قرار دارند. 

حضور 33 دانشگاه ایرانی در 35 موضوع

بررسی‌های «فرهیختگان» نشان می‌دهد 33 دانشگاه ایرانی امسال در این رتبه‌بندی حضور دارند که این تعداد با سال گذشته نشان‌دهنده افزایش 4 دانشگاه محسوب می‌شود. تعداد حضور دانشگاه‌های ایرانی در موضوعات رشد محسوسی داشته و از 120 رشته محل سال گذشته به 142 مورد افزایش پیدا کرده است. حدود 20 درصد از این رشته‌محل‌ها به دانشگاه تهران اختصاص دارد که توانسته در 27 رشته یا موضوع جایگاهی کسب کند. بعد از آن هم دانشگاه صنعتی شریف با حضور در 11 رشته دومین دانشگاه ایرانی از حیث به حساب می‌آید.

دانشگاه‌ها تربیت مدرس و صنعتی امیرکبیر  هرکدام با 9 جایگاه در رده سوم قرار می‌گیرند. بیشترین حضور ایرانی در حوزه مهندسی با 91 جایگاه و پس از آن علوم پزشکی با 29 مورد بوده است. بهترین جایگاه نیز در بین 142 رشته محل شانگهای موضوعی 2025 مربوط به «منابع آب» دانشگاه تهران است. در حالی که ایران سال گذشته تجربه قرار گرفتن در رده بیستم علوم و مهندسی نساجی با دانشگاه امیرکبیر و مهندسی عمران دانشگاه علم و صنعت را داشت.

داروسازی و علوم دارویی دانشگاه علوم پزشکی تهران، مهندسی معدن دانشگاه صنعتی امیرکبیر و مهندسی عمران دانشگاه علم و صنعت در رده 51 تا 75 جایگاه بهتری نسبت به بقیه کسب کردند. با احتساب 5 جایگاه 76 تا 100، مجموعاً دانشگاه‌های ایران در 9 رشته‌محل‌ها جایگاه دو رقمی را از آن خود کردند و از این حیث تغییر خاصی نسبت به سال قبل نداشتیم.