اهداف و برنامه‌های مؤسسه یاد واشم چیست؟

محمدعلی یزدانیار، وقایع اسرائیلیه: هر ملتی، قومی، گروهی یا دسته‌ای که خاطرات تلخ جمعی دارند، برای حفظ آن تلاش می‌کنند. این تلاش از آنجا نشئت می‌گیرد که فرض می‌شود فراموشی آنچه بر سر عده‌ای رفته است، ممکن است باعث شود تا نسل‌های بعدی دوباره درگیر چنین مشکلاتی بشوند، بر همین اساس رژیم اسرائیل در همان سال‌های آغازین خود، نسبت به ایجاد نهادی برای حفظ میراث هولوکاست اقدام کرد، مؤسسه یاد واشم که در این شماره به آن پرداخته‌ام.

پیشینه و تاریخچه تأسیس مرکز

مرکز «یاد واشم» Yad Vashem در سال ۱۹۵۳ با تصویب قانونی از سوی کنست رژیم اسرائیل تأسیس شد تا به‌صورت رسمی به یادبود یهودیان قربانی هولوکاست بپردازد. ریشه ایده ایجاد این مرکز به دوران جنگ جهانی دوم بازمی‌گردد؛ در سپتامبر ۱۹۴۲، مردخای شِن‌هوی Mordecai Shenhavi - عضو کیبوتس میشمار هاآمِک - پیشنهاد تشکیل یک نماد یادبود در سرزمین اصطلاحاً تاریخی یهود برای قربانیان هولوکاست را مطرح کرد. پس از پایان جنگ، در آگوست ۱۹۴۵ رهبران صهیونیستی در لندن تشکیل جلسه دادند و به‌طور رسمی یک هیئت موقت تشکیل شد. در فوریه ۱۹۴۶، دفتر یاد واشم در قدس اشغالی و یک شاخه در تل‌آویو افتتاح شد و در ژوئیه ۱۹۴۷ اولین کنفرانس پژوهش هولوکاست در دانشگاه عبری برگزار شد. به موجب «قانون یاد واشم» که در ۱۹ اوت ۱۹۵۳ تصویب شد، این نهاد موظف شد نه‌تنها یاد و خاطره قربانیان، بلکه قهرمانان مقاومت، مبارزان گتو‌ها، پارتیزان‌ها و «نیکوکاران غیر یهودی» را گرامی دارد. نام «یاد واشم» برگرفته از آیه‌ای از کتاب اشعیا است و به معنای «یاد و نامی که جاودان بماند» تعبیر می‌شود.

اهداف و برنامه‌های این مرکز چیست؟

یاد واشم اهداف و برنامه‌های متنوع و سیستماتیکی دارد که در سه محور اصلی حفاظت از حافظه تاریخی، پژوهش‌های تاریخی و آموزش عمومی ساماندهی شده‌اند. یاد واشم به جمع‌آوری، حفظ و مستندسازی آثار قربانیان هولوکاست (شامل اسناد، عکس‌ها، خاطرات شخصی و اسناد «صفحات شهادت‌نامه‌ها» می‌پردازد. این نام‌ها در «تالار نام‌ها» حفظ می‌شوند تا هر قربانی به‌صورت جداگانه به یاد آورده شود. از سوی دیگر، این نهاد با برگزاری مراسم یادبود ملی (مانند روز یادبود هولوکاست) و ساخت یادمان‌های نمادین (مثل «یادبود کودکان» در یاد واشم) درصدد حفظ روایت تاریخی و یادآوری آن به نسل‌های پیاپی است، این دو بخش مهم‌ترین کار‌هایی‌اند که یاد واشم جهت حفظ حافظه تاریخی انجام می‌دهد. در بخش پژوهش، «مؤسسه بین‌المللی پژوهش هولوکاست» در یاد واشم فعالیت دارد که از پژوهشگران جدید و باتجربه حمایت می‌کند، کنفرانس و سمپوزیوم بین‌المللی برگزار می‌نماید و انتشاراتی تخصصی دارد که آثار مختلفی را در زمینه هولوکاست منتشر می‌کند. یاد واشم، در امر آموزش نیز فعال است؛ این مؤسسه مدرسه بین‌المللی آموزش هولوکاست دارد که معلمان، دانش‌آموزان و عموم را از داخل و خارج رژیم اسرائیل هدف قرار می‌دهد. این مدرسه دوره‌هایی برگزار می‌کند، مواد درسی متناسب با سن طراحی می‌کند و مطالب آموزشی در قالب بین‌رشته‌ای (تاریخ، اخلاق، فلسفه...) فراهم می‌آورد. همچنین باید اشاره کرد که یاد واشم از طریق نمایشگاه‌های دائمی و موقتی در موزه خود (مانند موزه تاریخ هولوکاست و موزه هنر هولوکاست) به ترویج آگاهی عمومی کمک می‌کند. در میان تمام رویکرد‌هایی که این مؤسسه پیش گرفته است، می‌توان گفت که پروژه «هر فردی، نامی دارد» مهم‌ترین اقدام آنهاست که هدف آن جمع‌آوری و نمایش نام تمامی قربانیان هولوکاست است، با تأکید بر ارزش فردی هر زندگی از دست رفته در میان جنگ جهانی دوم. طبق آنچه خود این مؤسسه ادعا می‌کند هدفش حفظ تاریخ و زنده نگاه داشتن نام و یاد و خاطره قربانیان هولوکاست است.

یاد واشم، واقعاً راوی خیرخواهی است؟

طی سال‌های اخیر، انتقادات زیادی به این مؤسسه وارد شده است، این انتقادات هم از جانب مخالفان رژیم اشغالگر و حتی گاهی از جانب جناح‌های تندروی عبری به سمت این مؤسسه روانه می‌شود. عمده منتقدان معتقدند یاد واشم در سیاست‌های اشغالگرانه رژیم عبری نقشی فعال دارد و آن‌ها را سپیدشویی می‌کند. برای اینکه بدانیم آیا چنین نقدی وارد است یا خیر، باید به چند محور توجه کنیم. اولین مورد این است که بر اساس گزارش مرکز تحقیقات PRIF، یاد واشم در حافظه‌سازی هولوکاست نقشی غالب دارد و در این مورد به صورت هدفمند تلاش می‌کند این که روایت به شکلی معنادار با سیاست ملی رژِیم اسرائیل هم‌راستا باشد؛ همچنین درحالی‌که مطالعات روز در جهان بیش از پیش به سمت این می‌رود که هولوکاست را به‌عنوان یکی از نسل‌کشی‌های معاصر بررسی کند، این مؤسسه به شدت در این زمینه از خود مقاومت نشان داده و بار‌ها بیان کرده است که هولوکاست اتفاقی منحصربه‌فرد است. تلاش برای حفظ چنین جایگاهی به ایجاد همراستایی با اولویت سیاسی و هویتی رژیم عبری برمی‌گردد. دومین مورد، که اتفاقاً در دوران پسا 7 اکتبر به وفور مشاهده شد، استفاده سیاسی از خاطره هولوکاست است. برخی منتقدان، مانند سوفی بسیس در لوموند دیپلماتیک، بیان کرده‌اند که رهبران عبری خاطره هولوکاست را به‌عنوان ابزاری در سیاست خارجی و داخلی به کار می‌برند تا مشروعیت اقدامات نظامی و اشغالگری را توجیه کنند. یاد واشم همچنین با اتهامات سنگین نژادپرستی و نادیده گرفتن سایر نسل‌کشی‌ها روبه‌رو است. در نهایت باید اشاره کنم که یائیر آورون، استاد دانشگاه، یاد واشم را به در پیش گرفتن «سیاست نژادپرستانه» متهم کرده است؛ چراکه به گفته او مسئولان مؤسسه به شکل عمدی اهمیت بسیاری از نسل‌کشی‌های بزرگ دیگر (مانند روآندا، کامبوج، ارمنیان) را نسبت به هولوکاست کم‌رنگ می‌کند. به‌عنوان آخرین مورد می‌توان گفت که دنیل بلتمن به همراه برخی دیگر از منتقدان یاد واشم را متهم کرده‌اند که به‌زعم آن‌ها از منابع مجموعه برای پاک کردن ردپا، یا حتی تخریب شخصیت سیاستمداران و شخصیت‌های دیگر استفاده کرده‌اند. نقد «سفید‌شویی» به یاد واشم تا حد زیادی متکی به این است که این نهاد، حافظه هولوکاست را طوری سازمان می‌دهد که نه‌تنها آن را به‌عنوان عامل مشروعیت‌بخش برای دولت رژیم اسرائیل تقویت می‌کند، بلکه امکان نقد جدی از سیاست‌های اشغالگرانه و حقوق بشر را کاهش می‌دهد. این دیدگاه‌ها مستند به پژوهش‌های تاریخی و انتقادی‌اند و نشان می‌دهند که یاد واشم فراتر از وظیفه تاریخی، نقش نمادین و سیاسی دارد.

نسل‌کشی در برابر نسل‌کشی!

در دوره پس از آغاز جنگ غزه، نگاه‌ها به سمت این مؤسسه برگشت تا ببینند که نظر این نهاد که مستقیماً با نسل‌کشی در ارتباط است، چیست؟ یاد واشم رویکردی مبتنی بر دفاعی معنادار از واژه «نسل‌کشی» و مخالفت با کاربرد آن در توصیف عملیات رژیم اسرائیل اتخاذ کرده است. این نهاد در واکنش‌های رسمی خود اعلام کرده که نسبت‌دادن «نسل‌کشی» به حملات ارتش عبری «تحریف خطرناک» یکی از بنیادی‌ترین مفاهیم حقوق بین‌الملل و تاریخ هولوکاست است. مسئولان یاد واشم ادعا کرده‌اند که استفاده سیاسی و گسترده از این واژه، نه‌تنها دقت تحلیلی آن را از بین می‌برد، بلکه به فروکاستن جایگاه تاریخی هولوکاست منجر می‌شود. بر همین اساس، این مرکز مواضعی در مخالفت با اتهامات نسل‌کشی و جنایات جنگی علیه رژیم اسرائیل منتشر کرده و آن‌ها را فاقد مبنای قابل مقایسه با هولوکاست دانسته است. هم‌زمان، یاد واشم از سوی برخی پژوهشگران و تحلیلگران مورد انتقاد قرار گرفته که چرا در برابر ابعاد انسانی جنگ غزه و پیامد‌های گسترده آن سکوت نسبی دارد و از ظرفیت اخلاقی خود برای ارزیابی بی‌طرفانه خشونت استفاده نکرده است. منتقدان می‌گویند که این نهاد تمرکز خود را صرفاً بر «پاسداری از مفهوم نسل‌کشی در یک ظرف یهودی» گذاشته و از پرداختن به مسائل اخلاقی روز، مانند فجایعی که در غزه اتفاق افتاد، دور مانده است. با این حال، یاد واشم در هیچ‌یک از بیانیه‌های خود اتهامات واردشده علیه حکومت عبری را نپذیرفته و بار‌ها ادعا کرده است که عملیات ارتش عبری، هرگز به سمت نسل‌کشی نرفته است.