عادی‌سازی روابط با اسرائیل، ناجی سودان است یا زاینده بحران؟

نرگس پورحاتمی، وقایع اسرائیلیه: در سال ۲۰۲۰، سودان تصمیم می‌گیرد روابط دیپلماتیک خود با اسرائیل را در چهارچوب پیمان ابراهیم برقرار کند؛ اما درگیری‌های داخلی میان نیرو‌های مسلح سودان و گروه شبه‌نظامی موسوم به نیرو‌های پشتیبانی سریع که از سال ۲۰۲۳ شدت گرفته و بخش‌های گسترد‌ه‌ای از کشور را درگیر بحران امنیتی و انسانی کرده، اختلاف‌نظر میان رهبری نظامی و غیرنظامی، فشار‌های منطقه‌ای و تحولات ژئوپلیتیک، روند اجرای توافق را به تعویق انداخت. در این میان، تلاش‌ها برای میانجی‌گری از سوی ایالات متحده و برخی کشور‌های منطقه همچنان ادامه داشت تا سودان به طور رسمی پیمان ابراهیم را نهایی کند و روند عادی‌سازی روابط خود با اسرائیل را آغاز کند. این روند به دلیل موقعیت استراتژیک سودان، اهمیت ویژه‌ای برای کشور‌های منطقه و فراتر از آن دارد، زیرا هرگونه تحرک این کشور می‌تواند بر امنیت دریایی، مسیر‌های تجاری و سیاست‌های منطقه‌ای تأثیر مستقیم بگذارد.

اهمیت سودان

سودان به دلیل موقعیت ژئوپلیتیکی و منابع غنی خود، کشوری مهم در شمال آفریقا محسوب می‌شود. این کشور در کنار دریای سرخ واقع شده و به مسیر‌های تجاری و دریایی مهمی نزدیک است که امنیت و ترانزیت کالا در منطقه را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. کنترل این مسیر‌ها برای کشور‌های منطقه‌ و فرامنطقه‌ اهمیت زیادی دارد، زیرا هرگونه بی‌ثباتی می‌تواند جریان تجارت و امنیت دریایی را مختل کند.

علاوه بر موقعیت استراتژیک، سودان دارای منابع طبیعی فراوانی است که از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به ذخایر گسترده طلا اشاره کرد. این معادن طلا از جمله بزرگ‌ترین منابع معدنی آفریقا به شمار می‌آیند و برای سرمایه‌گذاران خارجی و کشور‌هایی که به دنبال تأمین منابع استراتژیک هستند، جذابیت زیادی دارند. وجود چنین منابعی باعث شده تا سودان نه‌تنها به دلیل موقعیت جغرافیایی، بلکه به دلیل ظرفیت اقتصادی و معدنی، موردتوجه کشور‌های منطقه‌ و بین‌المللی باشد. باتوجه‌به این عوامل، ثبات و روند عادی‌سازی روابط سودان با اسرائیل و کشور‌های دیگر، می‌تواند تأثیر مستقیم بر تحولات اقتصادی، امنیتی و سیاسی در آفریقا و خاورمیانه داشته باشد و اهمیت آن را بیش‌ازپیش افزایش دهد.

پیمان ابراهیم و توقف روند عادی‌سازی

از سال ۲۰۲۳، جنگ داخلی میان نیرو‌های مسلح سودان (SAF) و نیرو‌های پشتیبانی سریع (RSF) شدت یافته است. بر اساس گزارش‌های خارجی این درگیری باعث توقف روند عادی‌سازی روابط و ایجاد بحران انسانی گسترده شده است. ارتش سودان در برخی مناطق استراتژیک عقب‌نشینی داشته است که تحلیلگران این عقب‌نشینی و پیشروی نیرو‌های پشتیبانی سریع را تحت حمایت برخی کشور‌های منطقه‌ مانند امارات می‌دانند. این موارد تنها بر اساس تحلیل و گزارش منابع خارجی بیان شده‌اند.

نگرانی و نقش اسرائیل در آشوب‌های داخلی سودان

به گفته رسانه‌های اسرائیلی، عبدالفتاح البرهان، رهبر نظامی سودان پس از آنکه در جریان درگیری با نیروهای پشتیبانی سریع از حمایت نظامی اسرائیل بهره‌مند نشد، به دنبال منابع دیگر رفت. این رسانه‌ها معتقدند که نگرانی اسرائیل از نزدیکی احتمالی سودان به دیگر قدرت‌های منطقه‌ای یا نیرو‌هایی که با اسرائیل خصومت دارند که نام ایران در میان آن‌ها دیده می‌شود، ممکن است بر تصمیمات آن در قبال تحولات داخلی سودان تأثیر گذاشته باشد. بر اساس این گزارش‌ها، اسرائیل تقریباً از سال گذشته در حال رصد تحرکات نیرو‌های مسلح و شبه‌نظامیان سودان بوده است تا از هرگونه تهدید احتمالی علیه خود و مسیر عادی‌سازی روابط جلوگیری کند. همچنین نگرانی‌های امنیتی و استراتژیک اسرائیل، همراه با موقعیت حساس سودان در پیمان ابراهیم، باعث شد رژیم صهیونیستی تلاش کند تأثیرگذاری خود را از مسیر‌های غیرمستقیم در این کشور حفظ کند، تا روند عادی‌سازی با خطرات کمتری مواجه شود و هم‌زمان منافع منطقه‌ای آن دچار مخاطره نشود!

احیای مذاکرات و نقش آمریکا

ایالات متحده نقشی محوری در فرایند عادی‌سازی روابط سودان و اسرائیل در چهارچوب پیمان ابراهیم ایفا کرد. این کشور با میانجیگری دیپلماتیک و ارائه مشوق‌های اقتصادی، زمینه را برای امضای «پیمان ابراهیم» در ۶ ژانویه ۲۰۲۱ فراهم کرد. در این مراسم، نمایندگانی از دولت انتقالی سودان با حمایت آمریکا حضور داشتند و کاخ سفید، برداشتن سودان از فهرست کشور‌های حامی تروریسم را شرط کلیدی برای تحقق توافق اعلام کرد. به‌عنوان‌مثال، در چهارچوب این توافق، آمریکا با تسهیل پرداخت بدهی‌های معوق سودان به بانک جهانی، زمینه بازگشت سالانه بیش از یک میلیارد دلار منابع مالی به این کشور را فراهم کرد و همچنین وعده ارسال کمک‌های غذایی از جمله محموله‌های گندم را داد. بااین‌حال، ادامه اجرای تعهدات آمریکایی مشروط به ثبات سیاسی و حکمرانی مدنی در سودان است و به دنبال ناآرامی‌ها و کودتای نظامی در سال‌های اخیر، برخی کمک‌ها و پروژه‌های توسعه و سرمایه‌گذاری متوقف یا به تعویق افتاده‌اند! این مثال‌ها نشان می‌دهند که عادی‌سازی روابط سودان - اسرائیل نه‌تنها یک توافق دوجانبه دیپلماتیک، بلکه بخشی از یک چهارچوب استراتژیک اقتصادی و امنیتی گسترده‌تر است که ایالات متحده آن را هدایت می‌کند.

وعده‌های اقتصادی

باتوجه‌به داده‌های موجود، روابط اقتصادی و تجاری میان اسرائیل و سودان پس از پروژه عادی‌سازی روابط، تاکنون بسیار محدود باقی مانده است. بر اساس آمار تریدینگ اکانومیکس، صادرات اسرائیل به سودان در سال ۲۰۲۲ تنها ۴۰۳ هزار دلار بوده است. این رقم در مقایسه با اهداف اعلام شده در بیانیه مشترک عادی‌سازی روابط که شامل توسعه همکاری‌های تجاری و کشاورزی است، بسیار ناچیز است. تحلیل‌های سازمان همکاری و توسعه اقتصادی نیز نشان می‌دهد، درحالی‌که تجارت با سایر امضاکنندگان توافق‌نامه ابراهیم (امارات، بحرین، مراکش) رشد داشته، سودان در این زمینه عقب مانده است. کارشناسان معتقدند تحولات سیاسی، اقتصادی و امنیتی داخلی سودان و جنگ‌های داخلی، مانع جریان‌های تجاری پایدار شده و داده‌های آماری دقیق را دشوار کرده است. برخی گزارش‌ها درباره سرمایه‌گذاری شرکت‌های اسرائیلی در سودان، مانند ادعای شرکت «داشان» برای تأسیس کارخانه کود کشاورزی در خارطوم، عمدتاً مبتنی بر گزارش‌های خبری هستند و سند قرارداد رسمی ارائه نشده است. به طور مشابه، ادعا‌های مربوط به فعالیت‌های استخراج و صادرات طلا بیشتر در قالب گزارش‌های رسانه‌ای است و نشانه‌هایی از کانال‌های غیررسمی یا قاچاق مطرح شده‌اند تا توافقات رسمی. گفته شده پیشنهاد‌هایی مانند تأمین یا مبادله حدود پنج میلیون تن گندم نیز در مذاکرات یا اظهارنظر‌های اولیه مطرح شده بود؛ اما تاکنون شواهد مستندی مبنی بر اجرای چنین ارقامی در چهارچوب قرارداد‌های رسمی منتشر نشده ‌است. تحلیلگران بنیاد هریتیج این وضعیت را نه‌چندان اقتصادی بلکه نمادین ارزیابی کرده و می‌گویند حضور سودان در پیمان ابراهیم بیش از هر چیز بیانگر تلاش برای گسترش محور عادی‌سازی از خلیج‌فارس به آفریقاست.

پیامد‌های عادی‌سازی برای سودان و مردمش

بررسی‌ها نشان می‌دهد که عادی‌سازی، دستکم در شرایط فعلی، نه‌تنها فایده اقتصادی ملموسی برای مردم سودان نداشته، بلکه به ابزاری برای رقابت بازیگران خارجی بدل شده است. مجموعه‌ای از عوامل (از قطع کمک‌های مشروط تا ارسال تسلیحات و رقابت نفوذ) باعث شده تا توافقی که قرار بود راه‌حلی دیپلماتیک باشد، خود یکی از عوامل تشدید بی‌ثباتی شود. در عمل، مردم سودان با فجایع انسانی، آوارگی گسترده و فروپاشی خدمات پایه‌ای روبه‌رو شده‌اند، درحالی‌که فضای سیاسی کشور به طور فزاینده‌ای تحت‌تأثیر منافع خارجی قرار گرفته است.

وضعیت کنونی و چشم‌انداز آینده

بر اساس گزارش اخیر سایت پیمان ابراهیم و تحلیل‌های مربوط به وضعیت کشور سودان، چشم‌انداز این کشور تحت‌تأثیر شدید بحران داخلی و جنگی که از سال ۲۰۲۳ آغاز شده، با ابهامات فراوانی روبه‌روست. حرکت سودان برای عادی‌سازی روابط با اسرائیل در قالب این پیمان، عمدتاً با هدف بهبود وجهه بین‌المللی، دسترسی به بازار‌های جهانی و لغو تحریم‌ها انجام شد؛ اما اکنون کشور تحت سلطه نزاع میان ارتش سودان و نیرو‌های پشتیبانی سریع قرار دارد که روند توسعه اقتصادی، جذب سرمایه و اجرای توافقات بین‌المللی را فلج کرده است که البته این سناریو برای کشور‌های در تعامل با رژیم، تکراری است.