از هر ۴ دانشجوی هندی یک نفر از هوش مصنوعی استفاده می‌کند

ندا اظهریخبرنگار

نظام آموزش عالی هند در حال ورود به عصر جدیدی است؛ عصری که نه‌تنها با تحول دیجیتال، بلکه با ادغام هوشمندانه هوش مصنوعی در هر بعدی از زندگی دانشگاهی تعریف می‌شود. هم‌زمان با بازنگری جهان در فرایند یادگیری، تحقیق و مدیریت بنیادی، هوش مصنوعی دیگر یک مرز فراتر به شمار نمی‌رود، بلکه نیرویی بنیادی است که آینده آموزش عالی را شکل می‌دهد. سیاست ملی آموزش (NEP) 2020 زمینه را برای نوآوری، انعطاف‌پذیری و ارتباط جهانی فراهم کرد. با نفوذ هرچه بیشتر این فناوری نوظهور، از نقش هوش مصنوعی می‌توان برای تغییر آموزش، شخصی‌سازی یادگیری، افزایش خدمات دانشجویی و پیشبرد تحقیق و نوآوری در مؤسسات آموزش عالی هند استفاده کرد. گنجاندن سواد هوش مصنوعی در دل رشته‌های مختلف، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های دیجیتال و تقویت اکوسیستم‌های مشارکتی فرایندی است که دانشگاه، صنعت و دولت را گرد هم می‌آورد. مؤسسات باید فراتر از آزمایش به سمت ادغام استراتژیک حرکت کرده و دانشجویان را در مرکز تحول قرار دهند و اطمینان حاصل کنند هوش مصنوعی، عدالت، دسترسی و یادگیری مادام‌العمر را افزایش می‌دهد. در دنیای امروز، هوش مصنوعی دیگر یک ابزار تجربی و آینده‌نگر برای دانشگاه‌های هند به حساب نمی‌آید، بلکه در حال تغییر چگونگی آموزش، مدیریت و نوآوری مؤسسات است، به‌طوری‌که در حال حاضر، برنامه‌ریزی دانشگاهی، مدیریت و پشتیبانی از دانشجویان را دنبال می‌کند. گزارش «دانشگاه‌های آماده برای آینده: آزادسازی قدرت هوش مصنوعی در آموزش عالی» که توسط شرکت مشاوره‌ای EY-Parthenon و فدراسیون اتاق‌های بازرگانی و صنایع هند (FICCI) منتشر شده است، نشان می‌دهد بیش از 60 درصد از مؤسسات آموزش عالی هند به دانشجویان اجازه استفاده از ابزار‌های هوش مصنوعی را می‌دهند. رئیس دانشگاه بین‌المللی «سیمبیوسیس» و رئیس کمیته آموزش عالی FICCI، معتقد است: «هوش مصنوعی تنها یک ابزار دیجیتال دیگر برای دانشگاه‌ها نیست؛ بلکه یک شتاب‌دهنده برای دستیابی به اهدافی چون دسترسی، کیفیت و اشتغال‌زایی است که از سال‌ها پیش دنبال می‌شد. این امر، به ما امکان می‌دهد یادگیری را شخصی‌سازی کرده، کار اداری را تسهیل و مرز‌های جدیدی را برای تحقیق و نوآوری باز کنیم.»

ایجاد مطالب آموزشی؛ نیمی از استفادۀ هوش مصنوعی

یافته‌های به‌دست‌آمده از این گزارش در نظرسنجی از 30 مؤسسه و دانشگاه برتر دولتی و خصوصی آموزش عالی نشان داد هوش مصنوعی فراتر از علوم کامپیوتر مورداستفاده قرار می‌گیرد. بیش از نیمی از این مؤسسات از هوش مصنوعی مولد برای ایجاد مطالب آموزشی بهره می‌برند، درحالی‌که برخی دیگر از چت‌بات‌های هوش مصنوعی از پلتفرم‌های یادگیری تطبیقی و سیستم‌های نمره‌دهی خودکار استفاده می‌کنند. علاوه بر این که هوش مصنوعی سیستم یادگیری و نمره‌دهی دانشگاهی را دستخوش تغییر کرده، چگونگی تعامل دانشگاه‌های هند را در سطح جهانی نیز متحول می‌کند. بسیاری از دانشگاه‌های هند در حال اتخاذ سیستم‌های مبتنی بر هوش مصنوعی برای تبادلات مجازی، پشتیبانی چندزبانه و پذیرش‌های شخصی‌سازی شده هستند که جذابیت آن‌ها را برای دانشجویان بین‌المللی افزایش داده و دسترسی دانشگاهی هند را تقویت می‌کند.

از هر 4 دانشجو، یک نفر از هوش مصنوعی در تحصیل بهره می‌برد

طراحی برنامه درسی نیز از دیگر حوزه‌های آموزش عالی هند است که مراحل تغییروتحول خود را پشت سر می‌گذارد. طبق گزارش شورای آموزش دیجیتال، حدود نیمی از دانشجویان هندی برای مشاغل مرتبط با هوش مصنوعی از آمادگی کافی برخوردار نبوده و برای پرکردن این شکاف، دانشگاه‌ها در حال گنجاندن ماژول‌های هوش مصنوعی در رشته‌های مختلف، ازجمله کسب‌وکار، حقوق، علوم بهداشتی و هنر هستند. نظرسنجی انجام شده توسط شورای آموزش دیجیتال در سال 2024 نشان داد 86 درصد از دانشجویان در حال حاضر از هوش مصنوعی برای تحصیل بهره می‌برند و به طور تقریبی از هر 4 نفر، یک نفر روزانه از آن استفاده می‌کند.

آشنایی با هوش مصنوعی منحصر به مهندسی نباشد

دانشگاه بین‌المللی «سیمبیوسیس» حتی مؤسسه هوش مصنوعی سیمبیوسیس (SAII) را به‌منظور توسعه برنامه‌های مبتنی بر هوش مصنوعی و ترویج تحقیقات میان‌رشته‌ای راه‌اندازی کرده است. به گفته رئیس این دانشگاه، «آموزش هوش مصنوعی به دانشجویان باید در تمام رشته‌ها صورت گیرد و نباید محدود به رشته‌های مهندسی باشد. در سال‌های آتی، هر فارغ‌التحصیل، چه در رشته روزنامه‌نگاری، چه طراحی و چه حقوق، باید درک کافی از هوش مصنوعی داشته باشد.» برای تحقق این امر، چند مؤسسه در حال معرفی مدارک دوره‌های کوتاه‌مدت و دوره‌های بلندمدت هستند که به دانشجویان و متخصصان شاغل اجازه می‌دهد مهارت‌های خود را به طور مداوم ارتقا دهند. برخی دیگر در حال افزودن مدارک متمرکز بر هوش مصنوعی یا ادغام اجزای هوش مصنوعی در دوره‌های موجود برای آماده‌سازی فارغ‌التحصیلان «آماده برای آینده» هستند. باوجود این، استادان نیز از آمادگی پایینی در این مسیر برخوردارند. نظرسنجی صورت‌گرفته در سال 2025 از سوی شورای آموزش دیجیتال نشان داد تنها 17 درصد از استادان، کاربر پیشرفته هوش مصنوعی هستند و تنها 6 درصد از نوع حمایت‌های نهادی دریافتی ابراز رضایت کرده‌اند.
رئیس دانشگاه «سیمبیوسیس»، آموزش لایه‌ای را از طریق برگزاری دوره‌های سوادآموزی هوش مصنوعی، کارگاه‌های عملی و تبادلات مرتبط با صنعت برای ایجاد اعتمادبه‌نفس استادان توصیه کرده و معتقد است: «زمانی که استادان، هوش مصنوعی را به‌عنوان متحدی ببینند که می‌تواند در زمان صرفه‌جویی کند و تعامل را بهبود بخشد، ترسی که از مواجهه با هوش مصنوعی وجود داشته، می‌تواند به همکاری تبدیل شود.»

مشارکت پژوهشی و صنعتی؛ کلید آشنایی با AI

طبق این گزارش، هند رتبه چهارم خروجی مقالات پژوهشی را در دنیا در اختیار دارد؛ اما از نظر تأثیر و استناد‌ها دچار کمبود است. اما باتوجه‌به این که تقریباً نیمی از مؤسسات موردبررسی در این گزارش، مراکز تحقیقاتی اختصاصی هوش مصنوعی را تأسیس کرده‌اند، هوش مصنوعی به‌خوبی می‌تواند این شکاف و کمبود‌های موجود را پرکند. این مراکز، موضوعات مختلفی را از دید کامپیوتری و یادگیری ماشین گرفته تا کاربرد‌های انرژی، کشاورزی و مدیریت بحران، مطابق با اهداف توسعه پایدار، بررسی می‌کنند. باوجود این، مشارکت همچنان یک نقطه کلیدی محسوب می‌شود. به گفته او: «دانشگاه‌هایی که دست در دست صنعت کار می‌کنند، قادرند دوره‌های مرتبط‌تر و فرصت‌های تحقیقاتی کاربردی‌تری را برای آشنایی بیشتر دانشجویان و حتی استادان ایجاد کنند. این مشارکت‌ها نه‌تنها به پیشبرد و تقویت نوآوری کمک می‌کند، بلکه فارغ‌التحصیلان را نیز پرورش داده و آماده ورود به بازار کار می‌کند.»

رفع نابرابری‌ها در دسترسی به هوش مصنوعی

پذیرش هوش مصنوعی در آموزش عالی هند از وضعیت مساعدی برخوردار نیست به‌گونه‌ای که مؤسسات نخبه به‌سرعت پیشرفت می‌کنند، درحالی‌که بسیاری از کالج‌های دولتی و کوچک‌تر به دلیل ارتباطات ضعیف، زیرساخت‌های قدیمی و آموزش محدود استادان، از این گردونه عقب‌مانده‌اند. اما در این میان، برخی کارشناسان هشدار داده‌اند که شکاف دیجیتالی آشکاری در دانشگاه‌های هند وجود دارد، ازاین‌رو سیستم آموزش عالی این کشور به مراکز تعالی منطقه‌ای نیاز دارد تا بتواند منابعی مانند زیرساخت‌های محاسباتی، مجموعه داده‌ها و برنامه‌های تبادل استادان را به اشتراک بگذارد. این تنها راه برای تضمین دسترسی عادلانه است. همکاری با شرکت‌های فناورانه و ارائه‌دهندگان خدمات ابری می‌تواند ابزار‌های هوش مصنوعی را از طریق اعتبار‌های یارانه‌ای و پلتفرم‌های مشترک، مقرون‌به‌صرفه کند.

لزوم بودجه‌های خصوصی در توسعه AI در دانشگاه‌ها

این گزارش، ترکیبی از تأمین مالی دولتی و خصوصی را به‌عنوان بهترین راه پیش‌رو معرفی کرده است. سرمایه‌گذاری دولتی در این میان الزامی است. همچنین بودجه یکپارچه‌ای در سال 2025 برای راه‌اندازی یک مرکز تعالی هوش مصنوعی مخصوص آموزش اختصاص‌داده‌شده و انتظار می‌رود دولت‌های ایالتی و وزارتخانه‌های آموزش‌وپرورش و علوم و فناوری نیز در این امر مشارکت داشته باشند. دانشگاه‌های خصوصی در حال تخصیص مجدد بودجه هستند، درحالی‌که برنامه‌های CSR (مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها)، استارتاپ‌های فناوری و بنیاد‌های بشردوستانه از آزمایشگاه‌های پژوهشی هوش مصنوعی و مراکز نوآوری حمایت می‌کنند. اهداکنندگان بین‌المللی نیز از دانشگاه‌های دارای بودجه پایین، به‌ویژه دانشگاه‌های مناطق روستایی، حمایت می‌کنند. در آینده کالج‌های کوچک‌تر با کمک آموزش فدرال و زیرساخت‌های مشترک برای اولین‌بار در تحقیقاتی با کیفیت بالا مشارکت می‌کنند. کارشناسان در این گزارش پیش‌بینی کرده‌اند در یک دهه آینده، هوش مصنوعی آموزش عالی هند را انعطاف‌پذیرتر، فراگیرتر و وسیع‌تر خواهد کرد. مدارک مهارتی کوتاه‌مدت و مدارک بلندمدت، یادگیری مادام‌العمر را ارتقا می‌دهند، درحالی‌که مربیان هوش مصنوعی مکمل مربیان انسانی خواهند بود.

سیاست، بودجه و نوآوری روی ریل پیشرفت هوش مصنوعی

نمونه‌هایی از چنین همکاری‌هایی در بخش‌های مختلف، به‌ویژه مراقبت‌های بهداشتی و فین‌تک، در حال ظهور است. این بخش‌ها همان نقاطی هستند که در آن هوش مصنوعی برای تجزیه‌وتحلیل پیش‌بینی، پشتیبانی تشخیصی و تشخیص تقلب مورداستفاده قرار می‌گیرد. مشارکت‌های صنعتی همچنین در قالب برگزاری دوره‌های مشترک و حضور در کلینیک‌های هوش مصنوعی که تجربیات یادگیری کاربردی و عملی را در اختیار دانشجویان قرار می‌دهند، در حال شکل‌دهی به برنامه‌های درسی هستند. در این گزارش آمده است گسترش چنین راهکار‌های ابتکاری مستلزم سرمایه‌گذاری در آزمایشگاه‌ها، زیرساخت‌های محاسباتی و برنامه‌های درسی انعطاف‌پذیر دانشگاهی است که با مسیر‌های یادگیری مادام‌العمر موردحمایت قرار می‌گیرند. با جاافتادن و پذیرش بیشتر هوش مصنوعی در دانشگاه‌ها، چالش‌های اخلاقی و انسانی نیز در این فضا‌های آموزشی مطرح می‌شود. نگرانی‌های اصلی که در این میان مطرح می‌شود، شامل سوگیری الگوریتمی (خطا‌های نظام‌مند و تکرارشونده)، نقض حریم خصوصی داده‌ها و سیستم‌های ارزیابی مبهم است. درواقع زمانی که سیاست، بودجه و نوآوری در حال قرارگیری در یک مسیر هستند، به‌طورقطع می‌تواند به توسعه این فناوری در نظام آموزش عالی هند کمک کند. با تمرکز یکسان بر اخلاق و رشد اعضای هیئت‌علمی، هوش مصنوعی، نه‌تنها آموزش را هوشمندانه‌تر می‌کند، بلکه سیر انسانی‌تری به آن می‌بخشد.

راهکار‌های مهار قدرت AI در دانشگاه‌ها

طبق این گزارش چالش اصلی، پذیرش یا عدم‌پذیرش هوش مصنوعی توسط مؤسسات آموزشی و دانشگاه‌ها نیست، بلکه بحث اینجاست که چگونه این کار را مسئولانه، فراگیر و استراتژیک انجام داده و با مأموریت ملی هوش مصنوعی هند و اهداف توسعه پایدار همسو باشند. مؤسسات آموزش عالی هند برای مهار قدرت هوش مصنوعی، استراتژی‌های نهادی خود را در سه بعد کلیدی بازتعریف می‌کنند.
ادغام هوش مصنوعی در طراحی اصلی دانشگاهی: اطمینان از اینکه هر فارغ‌التحصیل به سواد هوش مصنوعی دست می‌یابد، کاربرد‌های خاص حوزه را در رشته‌ها ادغام می‌کند و در پژوهش‌هایی سرمایه‌گذاری می‌کند که دانش کاربردی و بنیادی هوش مصنوعی را ارتقا می‌دهد.
ایجاد آمادگی نهادی: آموزش مجدد اعضای هیئت‌علمی، طراحی مجدد برنامه‌های درسی و تقویت زیرساخت‌های داده، حاکمیت و سیاست‌هایی که به عدالت، شفافیت و پاسخگویی می‌پردازند.
هدایت نتایج دانشجومحور: استفاده از بینش‌های مبتنی بر هوش مصنوعی برای بهبود دسترسی، اشتغال‌پذیری و مسیر‌های یادگیری مادام‌العمر.