مدل باغبانی فرهنگ و تحول بنیادین دانشگاه

سارا طاهریخبرنگار

فرهنگ و دانشجو، دو کلیدواژه‌ای که اگرچه از دیرباز در دانشگاه آزاد اسلامی موردتوجه بوده‌اند، اما در سال‌های اخیر با ورود رویکردی نوآورانه و تحولی، معنا و جایگاهی متفاوتی پیدا کرده‌اند. فرزاد جهان‌بین، معاون فرهنگی و دانشجویی دانشگاه آزاد، در گفت‌وگو با «فرهیختگان»، از تغییراتی سخن می‌گوید که دیگر محدود به برگزاری برنامه‌های نمادین یا صدور بخش‌نامه‌های کلی نیست، بلکه در قالب یک «مدل باغبانی فرهنگ» و شش محور بنیادین از جمله سیاست‌گذاری، نیروی انسانی، ساختارسازی، اصلاح فرایندها، توسعه زیرساخت‌ها و اقدامات برجسته و پیشرو به دنبال نهادینه‌سازی گفتمان تازه‌ای در فضای دانشگاه است.

جهان‌بین معتقد است این الگو، باتکیه‌بر هشت قطب اثرگذار از استاد و خانواده گرفته تا رسانه و فضای مجازی، می‌تواند دانشگاه را به بستری زنده برای شکوفایی خردورزی، ارتقای کرامت انسانی، افزایش اعتمادبه‌نفس ملی و تقویت روحیه کار و تلاش تبدیل کند. جهان‌بین تأکید دارد که صدور کارنامه فرهنگی برای واحد‌ها، پیونددادن ارزیابی‌ها با جایگاه مدیران، ایجاد شبکه‌های سراسری کانون‌های فرهنگی، جشنواره‌های نو و حمایت مالی از تشکل‌ها، تنها بخشی از این تحول است؛ تحولی که اگرچه هنوز تا رسیدن به نقطه مطلوب فاصله دارد، اما توانسته مشارکت دانشجویان را دوبرابر میانگین کشوری در رده سنی مشابه برساند. مشروح گفت‌وگوی «فرهیختگان» با معاون فرهنگی و دانشجویی دانشگاه آزاد اسلامی را در ادامه از نظر می‌گذرانید. 

حوزه فرهنگی و دانشجویی دانشگاه آزاد اسلامی در سال‌های گذشته تحولات مختلفی را تجربه کرده است. برای آغاز گفت‌وگو مهم‌ترین تغییر و تحولات معاونت را از دیدگاه خودتان تشریح بفرمایید. 
اقدامات کلانی را که در حوزه فرهنگی و دانشجویی در این چند سال انجام شده می‌توان ذیل شش محور تقسیم‌بندی کرد. این اقدامات کلان و نوآورانه، نتایج کیفی و کمّی قابل‌توجهی به‌صورت عینی داشته است که می‌تواند در گزارشی دیگر ارائه شود. این شش محور عبارتند از: سیاست‌گذاری، نیروی انسانی، ساختارسازی، اصلاح فرایندها، توسعه زیرساخت‌ها و همچنین اقدامات برجسته و پیشرو. هدف اصلی این محور‌ها آن است که تحولی بنیادین در حوزه فرهنگی و دانشجویی دانشگاه آزاد اسلامی رقم بخورد. 

در حوزه سیاست‌گذاری چه اقداماتی را پیگیری کرده‌اید؟ 
در حوزه سیاست‌گذاری، از مهم‌ترین اقدامات و نوآوری‌ها ارائه «مدل باغبانی فرهنگ» و «الگوی سیاست‌گذاری فرهنگی» براین‌اساس است که در حال اجراست. این الگو از چند بخش تشکیل می‌شود؛ بخش نخست خودِ مدل باغبانی، بخش دوم فعالیت‌هایی که در واحد‌ها انجام می‌شود، بخش سوم معیت و همراهی و نظارت و ارزیابی مستمر توسط ستاد و بخش چهارم صدور کارنمای فرهنگی اجتماعی برای واحد‌ها و بخش پنجم آثار مترتب بر نتایج کارنماست. 
مدل باغبانی فرهنگ، خودش سه رکن دارد که تمام طراحی‌های ما بر پایه آن استوار است. رکن نخست «مؤلفه‌های کلیدی» است که در سند تحول و تعالی دانشگاه به‌عنوان اهداف کلیدی ذکر شده‌اند؛ از جمله افزایش خردورزی، ارتقای کرامت‌مندی، تقویت اعتمادبه‌نفس ملی و تقویت روحیه کار و سخت‌کوشی و...
این اهداف درصورتی‌که در دانشگاه، محقق، تثبیت یا ارتقا پیدا کنند، می‌توانند زمینه‌ساز شکل‌گیری بسیاری از فضایل و ارزش‌های فرهنگی شوند. به همین دلیل ما آن‌ها را مؤلفه‌های کلیدی می‌نامیم. این مؤلفه‌های کلیدی باید از طریق «اقطاب اثرگذار» در دانشگاه محقق، تثبیت یا ارتقا یابند که رکن دوم مدل است. بر اساس سند تحول، هفت قطب اثرگذار وجود دارد که ما یک قطب دیگر نیز به آن افزوده‌ایم؛ بنابراین در مجموع هشت قطب اثرگذار وجود دارد. برخی از این‌ها عبارتند از: مدیریت (که شامل سلوک مدیران، آیین‌نامه‌ها و بخش‌نامه‌هاست)، استادان، نهاد‌های دانشجویی، خانواده، فضای مجازی و رسانه و... این هشت قطب اثرگذار در واقع همان عواملی هستند که می‌توانند بیشترین تأثیر را در دانشگاه داشته باشند؛ چه از جهت مثبت و چه خدای‌نکرده در جهت منفی. 
رکن سوم در مدل باغبانی فرهنگ، «برنامه‌ریزی یکپارچه توزیع‌شده» است. درست است که روح حاکم بر برنامه‌ها باید در معاونت فرهنگی سراسر کشور یکسان و هماهنگ باشد، اما درعین‌حال واحد‌های دانشگاهی می‌باید متناسب با اقتضائات زیست‌بوم خود برنامه‌ها را طراحی و اجرا کنند. یعنی ما در اقدامات وارد نمی‌شویم و واحد‌های دانشگاهی باتوجه‌به شرایط و اقتضائات خود می‌توانند برنامه‌ها را طراحی کنند. برای مثال، وقتی ما می‌گوییم قطب اثرگذار «استاد»؛ یعنی معتقدیم از طریق او باید امید در دانشجویان افزایش پیدا کند. اما اینکه این امید چگونه افزایش یابد بستگی به شرایط هر استان دارد و از هر استان به استان دیگر متفاوت است. به طور مثال، شیوه تقویت امید در سیستان و بلوچستان ممکن است با آذربایجان شرقی متفاوت باشد. 

مدل باغبانی چگونه در عمل پیاده‌سازی شده است؟ در سال گذشته چند فعالیت انجام شده بود؟ 
واحد‌های دانشگاهی بر اساس این مدل و در چهارچوب الگوی سیاست‌گذاری که خود در شکل‌گیری آن مشارکت داشته‌اند فعالیت‌های خود را طراحی می‌کنند. برای نمونه، در سال تحصیلی گذشته بیش از ۵۲ هزار فعالیت در واحد‌های سراسر کشور انجام شد. ما در طول سال با واحد‌ها همراهی مستمر داریم و بر آن‌ها نظارت هم داریم. در نهایت نیز بر اساس شاخص‌هایی که از ابتدا با هماهنگی واحد‌ها طراحی و اعلام شده است، عملکرد آن‌ها ارزیابی می‌شود. این شاخص‌ها شامل ۲۳ شاخص اصلی و ۸۸ زیرشاخص است و بر همین اساس برای همه واحد‌ها کارنامه فرهنگی صادر می‌شود. تجمیع امتیازات به نحوی است که واحد‌ها را به سمت کاهش تصدی‌گری و حمایت از نقش‌آفرینی اقطاب اثرگذار و رفع موانع کنش آن‌ها سوق می‌دهد. در مقاله‌ای که در Journal of System Management منتشر کردم به‌وضوح نقش این مدل در کاهش تصدی‌گری و افزایش نقش‌آفرینی اقطاب را نشان دادم. 

کارنامه فرهنگی واحد‌ها چه تأثیری در عملکرد و جایگاه آن‌ها دارد؟ 
نتیجه کارنامه فرهنگی، اولاً در تمدید مسئولیت رؤسای واحد‌ها و معاونان فرهنگی و دانشجویی آن‌ها اثرگذار است، ثانیاً در رتبه‌بندی واحد‌های دانشگاهی نقش مهمی دارد. اکنون در دانشگاه آزاد اسلامی یک ماتریس پنج در پنج برای رتبه‌بندی وجود دارد که واحد‌ها در پنج سطح و در هر سطح با پنج‌لایه ارزیابی می‌شوند. نتایج کارنامه فرهنگی در این رتبه‌بندی وزن قابل‌توجهی دارد و البته امیدواریم این وزن، افزایش یابد. در بحث سیاست‌گذاری، ارزیابی و رتبه‌بندی مراکز مشاوره دانشجویی را نیز داریم که تاکنون 3 دوره برگزار شده است؛ در حالی که پیش‌تر چنین ارزیابی‌ای وجود نداشت. همچنین رتبه‌بندی و ارزیابی خوابگاه‌ها، نشریات دانشجویی و کانون‌ها انجام می‌شود. این ارزیابی‌ها علاوه بر ایجاد رقابت سازنده، باعث می‌شوند ما شناخت دقیق‌تری از وضعیت واحد‌ها پیدا کنیم و بر اساس آن بتوانیم ردیف‌های حمایتی مالی و غیرمالی را به شکل عادلانه‌تری تخصیص دهیم. 
برای نمونه، در حوزه خوابگاه‌ها، رتبه خوابگاه‌ها در تعیین شهریه سرا‌های دانشجویی مؤثر است. سال تحصیلی گذشته، حدود ده میلیارد تومان باتوجه‌به نتایج این ارزیابی‌ها به تشکل‌ها، کانون‌ها، مراکز مشاوره و نشریات پرداخت و از آن‌ها حمایت مستقیم مالی کردیم. 

در سیاست‌گذاری فرهنگی به نقش استادان هم اشاره کردید. این موضوع چه جایگاهی دارد؟ 
یکی دیگر از موضوعات مهمی که در حوزه سیاست‌گذاری به آن ورود کرده‌ایم، نقش محوری استادان است. هرچند در بحث «اقطاب اثرگذار» به این موضوع اشاره شد، اما لازم است دوباره بر آن تأکید کنم. خوشبختانه توانستیم به فناوری و سازوکاری دست پیدا کنیم که استادان را در قالب «طرح استادان همیار فرهنگ» در ۱۰ شکل به فعالیت فرهنگی گره بزنیم. ما معتقدیم مهم‌ترین عامل برای تأثیرگذاری فرهنگی در دانشگاه استادان هستند و باید محور اصلی فعالیت‌ها آن‌ها باشند. بحمدالله چند هزار استاد در این ده شکل چه در نقش‌آفرینی خارج از کلاس و به شکل فوق‌برنامه و چه در داخل کلاس، فعالند. 

بخشی از نوآوری‌های موردنظر شما در حوزه نیروی انسانی است. در خصوص این محور توضیح دهید که چرا آن را به‌عنوان یک نقطه تمایز برجسته می‌کنید؟ 
ما معتقدیم تا زمانی که هدف و اراده اجزای یک سیستم با هدف و اراده کل سیستم هماهنگ و همسو نباشد، کار پیش نمی‌رود. مهم‌ترین عامل در این مجموعه، نیروی انسانی است. به همین دلیل، دوره‌های «هم‌سنگران فرهنگی» و «هم‌سنگران دانشجویی» را در استان‌ها تعریف کرده‌ایم. در این دوره‌ها، مدیران ستادی معاونت، خدمت مدیران و کارشناسان حوزه‌های فرهنگی و دانشجویی در استان‌ها می‌رسیم. در آنجا جلساتی با همکاران واحد‌های دانشگاهی برگزار می‌کنیم؛ هم ما دیدگاه‌ها و برنامه‌های خود را بیان می‌کنیم و هم از نظرات و دغدغه‌های آن‌ها مطلع می‌شویم. این تعامل دوطرفه بسیار در ایجاد هم‌افقی میان ستاد دانشگاه و واحد‌های دانشگاهی مؤثر بوده است. 
در کنار آن دوره‌های مستمر توان‌افزایی برای همکاران حوزه معاونت فرهنگی و دانشجویی سراسر کشور برگزار می‌کنیم. همچنین در چند سال اخیر 3 دوره برای استادان درس «وصایا» و 2 دوره برای استادان درس «دفاع مقدس» برگزار کرده‌ایم. دوره‌های مذکور به‌صورت حضوری در تهران تشکیل می‌شوند. خوشبختانه برای این دو درس نیز دو کتاب درسی تدوین شده که هم‌اکنون در کلاس‌ها تدریس می‌شود. دوره‌های جهت‌گیری الهی فرهنگی در تدریس دروس تخصصی هم به شکل استانی و جدی برای استادان برگزار می‌شود. چند دوره هم برای حدود هزار استاد این طرح در تهران داشتیم. 
علاوه بر حوزه استادان، در بخش‌های دیگر هم فعالیت‌های جدی صورت گرفته است. برای تشکل‌ها، نشریات دانشجویی و همچنین برای کانون‌های فرهنگی، دوره‌های مفصل توان‌افزایی برگزار کرده‌ایم. این دوره‌ها کمک می‌کنند تا فعالان فرهنگی در سطح واحد‌ها توانمندتر عمل کنند. 

گزارش کامل را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.