دگرگونی ژئوپلیتیک در دانش و نوآوری

ابوالفضل مظاهری – پریا ناصری، گروه دانشگاه: نسخه 2026 رده‌بندی جهانی تایمز هایر اجوکیشن (THE) پایان هفته گذشته منتشر شد. بیش از 3 هزار مؤسسه و مرکز آموزش عالی از 136 کشور در این رده‌بندی حضور دارند. دانشگاه آکسفورد کماکان و برای دهمین سال متوالی عنوان برترین دانشگاه جهان را از آن خود کرد. آمریکا همچنان بر صدر جدول تسلط دارد و در میان 10 دانشگاه برتر جهان، 7 دانشگاه آمریکایی حضور دارند. با این حال بررسی داده‌های این رتبه‌بندی نشان می‌دهد نظم جهانی تازه‌ای در حوزه آموزش عالی، پژوهش و نوآوری در حال شکل‌گیری است. قدرت‌های سنتی غربی در آمریکای شمالی و اروپا به‌تدریج در حال از دست دادن جایگاه خود در برابر آسیای رو به خیزش‌ هستند، خیزشی که رهبری آن را چین برعهده دارد. در نسخه 2026 تایمز گرچه ۱۹ دانشگاه آمریکایی در رده‌بندی جدید صعود کرده‌اند، اما ۶۲ دانشگاه تنزل پیدا کرده‌اند. دانشگاه شیکاگو، کلمبیا و دوک اگرچه هنوز در جمع 30 دانشگاه برتر جهان حضور دارند؛ اما امسال بدترین رتبه‌های خود را تاکنون تجربه کرده‌اند. آمریکا با 102 مؤسسه و مجموعه، بیشترین تعداد دانشگاه در میان ۵۰۰ مؤسسه برتر جهان را دارد؛ اما این رقم تاکنون کمترین میزان حضور آمریکا در فهرست ۵۰۰ دانشگاه برتر بوده است. انگلیس هم در شرایط مشابهی است؛ تعداد دانشگاه‌هایی که در رتبه‌بندی سقوط کرده‌اند بیش از دو برابر دانشگاه‌هایی است که پیشرفت کرده‌اند. آن‌ها هم امسال کمترین تعداد دانشگاه در جمع 500 مؤسسه برتر را ثبت کردند و فقط 49 مجموعه در این فهرست دارند. این روند نزولی، ادامه یک الگوی بلندمدت کاهش جایگاه غرب است و احتمالاً آغاز مرحله جدیدی از تحولات؛ چراکه داده‌های رده‌بندی ۲۰۲۶ پیش از اجرای کاهش بودجه‌های تحقیقاتی و محدودیت‌های جدید ویزای بین‌المللی در آمریکا و بحران بودجه‌ای بخش دانشگاهی انگلیس در سال ۲۰۲۵ که منجر به تعطیلی رشته‌ها و اخراج‌های گسترده شد، گردآوری شده است. سایر کشور‌های اروپایی هم از این روند بی‌نصیب نبودند. در آلمان 6 دانشگاه ارتقا یافته‌اند و ۲۲ دانشگاه سقوط کرده‌اند. در فرانسه سه دانشگاه پیشرفت و ۲۲ دانشگاه تنزل داشتند. در اسپانیا دو دانشگاه روند رو به رشدی داشتند؛ اما ۱۰ دانشگاه افت کردند. در هلند نیز از میان ۱۲ دانشگاه، 8 دانشگاه نزول کرده‌اند.
در طرف مقابل اما دو دانشگاه شاخص چین یعنی دانشگاه تسینگ‌هوا و دانشگاه پکن به‌ترتیب در رتبه‌های ۱۲ و ۱۳ جهان جایگاه خود را حفظ کرده و ۱۸ دانشگاه هم بهترین رتبه تاریخ خود را به‌دست آورده‌اند. دانشگاه ژجیانگ و دانشگاه شانگهای جیاوتونگ برای نخستین‌بار وارد 40 دانشگاه برتر جهان شده‌اند و از مؤسسات برجسته‌ای چون مؤسسه فناوری جورجیا، دانشگاه مک‌گیل و دانشگاه بریتیش کلمبیا پیشی گرفته‌اند تا چین در جمع ۴۰ دانشگاه برتر جهان 5 نماینده و در میان 500 مؤسسه برتر 35 نماینده داشته باشد.
رتبه همه 6 دانشگاه هنگ‌کنگی که در سال گذشته در فهرست بودند، ارتقا یافته است. کره جنوبی نیز در هر چهار شاخص کیفیت پژوهش بهبود چشمگیری نشان داده و اکنون ۱۰ دانشگاه صعودی و تنها چهار مورد نزولی دارد. کره‌ای‌ها برای نخستین‌بار چهار مؤسسه در میان ۱۰۰ دانشگاه برتر جهان دارند. البته شگفتی‌های شرق محدود به این سه کشور نیست؛ اندونزی بیشترین رشد در امتیاز کلی رتبه‌بندی را در میان کشور‌های بزرگ جهان داشته و از مجموع دانشگاه‌های مالزی در این رتبه‌بندی به جز یکی بقیه رشد کردند.
همسایگان نزدیک ایران نیز چهره‌های ویژه‌ای در این رتبه‌بندی نشان دادند. ترکیه در نسخه 2026 تایمز چهارمین کشوری است که دارای بیشترین نماینده در رتبه‌بندی جهانی است، با قید این نکته که ۱۱ دانشگاه ترکیه صعود کرده و تنها سه مورد سقوط کرده‌اند. نگاهی به دانشگاه‌های عربستان هم حکایت از روند صعودی 9 دانشگاه و افت 4 دانشگاه دارد.

4 برابر دانشگاه‌های صعود‌کننده تنزل داشتیم

ایران در رتبه‌بندی سال گذشته تایمز، 80 دانشگاه در رده‌بندی و 4 دانشگاه به reporter داشت. این تعداد در نسخه 2026 بدون در نظر گرفتن 11 دانشگاهی که بدون رتبه و به حالت reporter حضور دارند، 10 دانشگاه افزایش یافته و به تعداد دانشگاه‌‌‌های ایران 101 دانشگاه رسیده است. نگاهی به جدول امسال و سال گذشته نشان می‌دهد جایگاه 5 دانشگاه بهبود یافته و در مقابل 19 دانشگاه هم افت را تجربه کردند. مابقی نیز بدون تغییر ماندند.
صنعتی شریف تنها دانشگاه ایران در جمع 350 دانشگاه برتر دنیا، امسال با 50 پله نزول به جایگاه 400-351 رسیده است و در کنار دانشگاه‌های صنعتی امیرکبیر و علوم پزشکی کرمانشاه، سه دانشگاه برتر ایران در رده‌بندی 2026 به حساب می‌آیند. دانشگاه علم و صنعت ایران نیز با یک روند کاهشی از رتبه 400-351 به جایگاه 500-401 در جهان رسیده است، اما دانشگاه تهران با حفظ جایگاه سال گذشته خود امسال هم در جایگاه پنجم ایران و 500- 401 جهان ایستاده است.
دانشگاه‌های علوم پزشکی کرمانشاه، علوم پزشکی ارومیه، علوم پزشکی اصفهان، علوم پزشکی شیراز و علوم پزشکی زنجان در آخرین نسخه تایمز روند صعودی داشتند؛ درمقابل به جز صنعتی شریف و علم و صنعت، 17 دانشگاه دیگر ازجمله صنعتی نوشیروانی بابل، بین‌المللی امام خمینی، کاشان، شهید مدنی آذربایجان، حکیم سبزواری، صنعتی سهند، صنعتی شاهرود، اصفهان، صنعتی ارومیه، یاسوج، رازی، علوم پزشکی بقیه‌الله، علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، علوم پزشکی کردستان، علوم پزشکی مازندران و علوم پزشکی قم و علوم پزشکی شهید صدوقی یزد روند نزولی را در پیش گرفتند و جایگاه‌های گذشته خود را از دست دادند.
4 دانشگاه علوم پزشکی اراک، علوم پزشکی گلستان، علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی و صنعتی اراک که در رتبه‌بندی 2025 حائز رتبه بودند، امسال در این فهرست حضور نداشتند. دانشگاه‌های جندی شاپور اهواز، علوم پزشکی رفسنجان، علوم پزشکی شاهرود، علوم پزشکی اردبیل، علوم پزشکی گناباد، مؤسسه تحصیلات تکمیلی در علوم پایه، کردستان، علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی کاشان، علوم بهزیستی و توانبخشی، علوم پزشکی خراسان شمالی، علوم پزشکی سبزوار و شاهد نیز به جمع دانشگاه‌های ایران در تایمز اضافه شده‌اند.