تحلیل وضعیت ایران در شاخص جهانی نوآوری سال ۲۰۲۵

میترا امین‌لو، رئیس گروه تجاری سازی و مسئول امور بین‌الملل موسسه تحقیقات سیاست علمی کشور: شاخص جهانی نوآوری (GII) که از 2007 سالانه توسط سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO) و مبتنی بر پژوهش موسسه INSEAD1 و از سال 2011 به طور رسمی و مشترک با همکاری دانشگاه کرنل‌۲ منتشر می‌شود، یکی از معتبرترین ابزارهای بین‌المللی برای ارزیابی ظرفیت‌ها و خروجی‌های نوآوری کشور در قالب اقتصاد نوآوری است. این شاخص با به‌کارگیری حدود 80 شاخص کمّی و کیفی (که سالانه ریزش و رویش‌هایی متناسب با شرایط جهانی نوآوری دارد)، عملکرد اقتصادهای جهان را در دو حیطه «ورودی‌های نوآوری» (مانند نهادها، سرمایه انسانی، زیرساخت‌ها و بازار و کسب و کار) و «خروجی‌های نوآوری» (شامل برون‌دادهای دانش‌، فناوری و خلاقیت) سنجیده و رتبه‌بندی می‌کند. شاخص جهانی نوآوری فراتر از اینکه یک ابزار رقابتی و رتبه‌بندی باشد، یک «راهنمای سیاست‌گذاری» محسوب می‌شود که به کشورها کمک می‌کند نقاط قوت و ضعف اکوسیستم نوآوری خود را شناسایی کرده و برنامه‌هایی برای تقویت آن در بین ذی‌نقشان، اقدامات و پیوند‌های بین آنها برای ایجاد ارزش در اکوسیستم نوآوری خود تدوین کنند. این گزارش به‌عنوان ابزاری تحلیلی و راهبردی، به سیاست‌گذاران کمک می‌کند تا با کمک خروجی‌های این شاخص امکان مقایسه بین‌المللی، هدف‌گذاری هوشمند، تخصیص بهینه منابع و طراحی اقدامات هدفمند در حیطه‌های نهادی، آموزشی، تحقیق و توسعه و اکوسیستم نوآوری فراهم شود و به‌عنوان نقشه راهی برای ارتقای رقابت‌پذیری ملی عمل می‌نماید.

در گزارش سال 2025، تغییرات ساختاری معناداری در لیست شاخص‌ها نیز اعمال شد. شاخص‌های «مشارکت الکترونیکی» (3.1.4) و «دامنه‌های کُد کشوری» (7.3.2) حذف شدند، در حالی که دو شاخص جدید «همکاری سرمایه‌گذاران خطرپذیر» (4.2.5) و «سهم جوانان در نیروی کار» (5.1.3) اضافه شدند. همچنین، شاخص کلیدی «وضعیت توسعه خوشه‌های صنعتی» (5.2.3) با عنوان جدید «تعامل دانشگاه با صنعت و جامعه بین‌الملل» جایگزین شد. این تحولات نشان‌دهنده تمرکز فزاینده شاخص جهانی نوآوری بر ارتباطات بین‌المللی، نقش و اهمیت جمعیت جوان و نیروی لازم برای کار در جهان و کارایی اکوسیستم سرمایه‌گذاری خطرپذیر در نوآوری است و منعکس‌کننده تلاش برای انعکاس واقع‌بینانه‌تر تحولات جهانی در حیطه نوآوری و توسعه پایدار است.

وضعیت ایران در 2025 GII و روند تاریخی

در گزارش سال 2025، ایران با کسب رتبه 70 در میان 139 اقتصاد جهان، نسبت به سال 2024 (رتبه 64) شش پله تنزل در رتبه کلی داشته است. این روند نزولی برای سومین سال پیاپی، پس از بهترین عملکرد تاریخی ایران در سال 2022 (رتبه 53)، ادامه‌دار شده و نشان‌دهنده تداوم چالش‌های ساختاری در نظام نوآوری کشور است که این خروجی نزولی که عمدتاً منعکس کننده عملکرد 2021 الی 2024 بوده است، بعد از یک مسیر بهبود چندساله، الزام جدی‌تری را برای تأمل و اقدام بهبود می‌طلبد. تحلیل روند ده‌ساله نشان می‌دهد که ایران در حیطه‌هایی مانند «پیچیدگی بازار»۳ که در سال 2022 رتبه 11 را کسب کرد، عملکردی بسیار نوسانی و البته خارج از انتظار داشته و در سال 2025 به رتبه 79 سقوط کرده است [داده‌ها و نحوه محاسبه براساس سنجه برای 2022 محل ارزیابی است]. این در حالی است که در حیطه‌های خروجی مانند «خروجی‌های دانش و فناوری» و «خروجی‌های خلاق»، ایران به‌طور نسبی پایدار و در مسیر مستمر بهبود برخی شاخص‌ها با یک شیب ملایم است.

روند 15 ساله ایران در رتبه کلی و 7 محور تخصصی شاخص جهانی نوآوری

نکته قابل تأمل در گزارش سال جاری تنزل 24 رتبه‌ای در میانگین 5 محور ورودی و در مقابل بهبود 2 رتبه‌ای در میانگین 2 محور خروجی است. همچنین با نگاهی دقیق‌تر به تقریباً 80 زیرشاخص، وضعیت نسبی بهتر شاخص‌های آموزش و پژوهش و به طور کلی فرایندهای اقدام محققان و بنگاه‌ها و در مقابل جایگاه‌های ضعیف‌تر در شاخص‌های مرتبط با اقدامات نظام حکمرانی در قوانین و سیاست‌ها و زیرساخت‌هاست. این امر را می‌توان به تاب‌آوری بالای جامعه نوآوران ایران تعبیر کرد که اگرچه شرایط در تأمین خوراک ورودی آنها سخت‌تر شده، با این حال با تکیه بر ظرفیت تاریخی خود و همچنین توان بالای سازگاری توانسته‌اند در حفظ جایگاه‌های بین‌المللی خود تلاش کنند. در این شرایط دست‌مریزاد سیاست‌گذاران نسبت به نوآوران، حتماً عزم به تلاش جدی‌تر برای بهبود شرایط نهادی و زیرساختی و قوانین خواهد بود.

متن کامل گزارش را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.