روستاها چطور خلوت شدند؟

مهدی عبداللهیدبیر سرویس اقتصاد

15 مهرماه هر سال رویداد ملی با عنوان «روز روستا و عشایر» در کشور برگزار می‌شود. به بهانه این روز به سراغ برخی از داده‌های آماری مناطق روستایی رفته‌ایم. داده‌ها قابل تأمل است. جمعیت روستایی ایران درحالی که طی سه دهه اخیر با کاهش قابل توجه و نرخ رشد منفی ادامه حیات می‌دهد، اما هنوز هم با حدود 20 میلیون نفر ساکن، از جمعیت 131 کشور جهان بزرگ‌تر است.

این جمعیت که یک ظرفیت بالقوه‌ برای توسعه و به ویژه برای تأمین امنیت غذایی کشور دارد، بنا به دلایل مختلف ازجمله دسترسی پایین به زیرساخت‌های رفاهی و عمرانی و خدماتی، طی دو دهه اخیر با افزایش مهاجرت، خروج جوانان و نیروی کار ماهر از روستا‌ها و به دنبال آن با کاهش قابل توجه موالید و پیری جمعیت روبه‌روست.

داده‌ها نشان می‌دهد با خروج مازاد نیروی کار از بخش کشاورزی، این نیروی کار مازاد، در بخش‌های صنعت و خدمات مناطق روستایی جذب نشده و ظرفیت اشتغال این بخش‌ها چندان افزایش نیافته و عمدتاً این جمعیت وارد شهر‌ها و به ویژه مناطق حاشیه و پیرامون آن‌ها و حتی سکونتگاه‌های غیررسمی شده که خود امروز به دغدغه مسئولان شهری در حوزه ایجاد زیرساخت‌های مسکن، حمل و نقل و حتی آب شرب شهری تبدیل شده است. 

جمعیتی به اندازۀ جمعیت 131 کشور

براساس آخرین داده‌های مرکز آمار ایران، جمعیت روستایی کشور تا انتهای سال 1403 به 19 میلیون و 800 هزار نفر رسیده است. این عدد معادل 23 درصد از کل جمعیت کشور است. به عبارتی، طی سال 1403 از جمعیت 85 میلیون و 961 هزارنفری کشور، 66 میلیون و 207 هزار نفر در شهر‌ها زندگی می‌کردند که معادل 77 درصد از جمعیت ایران بوده و 23 درصد از آن‌ها ساکن مناطق روستایی بوده‌اند.

 طبق داده‌های مرکز آمار، جمعیت روستایی ایران از 13 میلیون نفر در سال 1335 به 23 میلیون و 238 هزار نفر تا سال 1375 رسیده بود که طی 30 سال اخیر این تعداد رشد منفی را تجربه کرده و به 19.7 میلیون نفر در سال گذشته رسیده است. همچنین سهم روستا‌ها از جمعیت کشور از حدود 69 درصد در سال 1335 به 53 درصد در آخرین سرشماری رژیم پهلوی یعنی سال 1355 رسیده بود که حالا 23 درصد است. لازم به توضیح است که در همه کشور‌های توسعه‌یافته و کشور‌های درحال توسعه با سطح بالای تکنولوژی و بهداشت و آموزش، سطح روستانشینی به کمتر از 30 درصد رسیده است.

 البته با اینکه جمعیت روستایی ایران طی سه دهه اخیر رشد منفی داشته، بااین‌حال، جمعیت نزدیک به 20 میلیون نفری روستا‌های کشور در بین 195 کشور کوچک و بزرگ، از جمعیت 131 کشور بیشتر و از جمعیت 63 کشور کمتر است. در بین کشور‌هایی که جمعیت ایران از آن‌ها بیشتر بوده، می‌توان به کشور‌های رومانی، سنگال، هلند، اکوادور، بولیوی، اردن، کوبا، جمهوری چک، سوئد، پرتغال، جمهوری آذربایجان، تاجیکستان، رژیم صهیونیستی، امارات، مجارستان، اتریش، دانمارک، سنگاپور، فنلاند، نروژ، لبنان، عمان، کویت و ارمنستان و غیره اشاره کرد. 

کرمان و سیستان‌وبلوچستان در صدر تعداد روستا

روایت‌های متفاوتی از تعداد روستا‌های کشور وجود دارد. برخی از مسئولان این عدد را 69 تا 70 هزار روستا عنوان کرده‌اند. مرکز آمار ایران در سال 1400 تعداد شهرستان‌های کشور را 469 عدد، بخش را 115، دهستان را 2717، شهر را 1423 شهر و تعداد آبادی را 94 هزار و 544 مورد گزارش کرده است. 

این داده‌ها نشان می‌دهد از 94 هزار و 544 آبادی موجود در کشور تا سال 1400، بیشترین آن‌ها در استان‌های کرمان، سیستان‌وبلوچستان و فارس به ترتیب با 11.5 هزار روستا، 10.6 هزار روستا و 8.1 هزار روستا قرار داشته‌اند. خراسان رضوی با 7 هزار روستا، خوزستان با 6.3 هزار روستا و یزد با 4.4 هزار روستا در رتبه‌های بعدی قرار داشته‌اند. قم با 346 روستا، البرز با 392، بوشهر با 799، تهران با 832 و گلستان با 894 روستا، کمترین تعداد روستا‌ها را داشته‌اند. 

31 هزار روستا خالی از سکنه! 

همان‌طور که گفته شد، حتی در مورد تعداد روستا‌ها نیز اختلاف‌نظر عجیب وجود دارد. در سال‌های گذشته برخی از مسئولان کشور تعداد روستا‌های ایران را حدود 70 تا 80 هزار آبادی عنوان کرده‌اند و مدعی شده‌اند حدوداً 40 هزار روستا فاقد سکنه است. اما در سال 1403 حسین‌زاده، معاون رئیس‌جمهور در امور توسعه روستایی و مناطق محروم کشور گفت: «از ۶۹ هزار روستای کشور، تنها ۳۸ هزار روستا دارای سکنه هستند و ۳۱ هزار روستا خالی از سکنه شده‌اند.»

اظهارات معاون رئیس‌جمهور در امور توسعه روستایی درحالی است که طبق گزارش مردادماه وزارت نیرو، این وزارتخانه تا مردادماه امسال به 58 هزار و 937 روستا برق‌رسانی کرده است.  به نظر می‌رسد اختلاف‌نظر در خصوص تعداد روستا‌های خالی از سکنه مربوط به تعریف روستا و آبادی در بین مسئولان و دستگاه‌های اجرایی با تعاریف مرکز آمار ایران است. 

در مجموع اگر داده‌های مرکز آمار ایران با وزارت نیرو را با هم تطبیق بدهیم، با درنظرگرفتن وجود 94 هزار و 544 آبادی در کشور و برقدار شدن 58 هزار و 937 روستا، به عدد 35 هزار و 607 روستای خالی از سکنه می‌رسیم، عددی که به عدد اعلامی معاون رئیس‌جمهور نسبتاً نزدیک است اما به هر حال این تفاوت داده‌ها نشان از عدم یکپارچکی در تصمیم، تولید داده و حتی در تعریف روستا و آبادی است. 

ثبت کمترین موالید در 60 سال اخیر

جمعیت روستایی ایران طی چند دهه اخیر علاوه بر مهاجرت گسترده از روستاها به شهرها و همچنین تبدیل برخی از روستاها به شهر، در نتیجه کاهش زاد و ولد و موالید نیز کاهش قابل توجهی داشته است. طی سال 1403 تنها 226 هزار و 430 تولد نوزاد در روستاها ثبت شده که این عدد کمترین میزان موالید در 60 سال اخیر یعنی از سال 1344 تاکنون است. این عدد در سال‌های 1344 تا 1358 بین 700 تا 800 هزار تولد در سال بوده که در سال‌های 1359 و 1360 به حدود 1.4 میلیون نفر در سال نیز رسید، عددی که 6 برابر زاد و ولد فعلی بوده است. 

هر خانوار روستایی فقط 3 نفر 

شاخص بعدی که بازهم به جمعیت و تغییر و تحولات آن وابسته است، شاخص بعد خانوار یا تعداد افراد خانوار است. طبق داده‌های مرکز آمار ایران، بعد خانوار مناطق روستایی کشور در سال های 1363 تا 1383 تقریبا بین 5 تا 6 نفر بوده است. این عدد در سال 1403 به عدد 3.3 رسیده است. لازم به توضیح است که در سال های 1363 تا 1383 این عدد برای مناطق شهری کشور 4 تا 5 بوده و حالا این عدد در این مناطق 3.2 است. این مقایسه نشان می‌دهد کاهش بعد خانوار در مناطق روستایی کشور سریع‌تر و شدیدتر از مناطق شهری ایران رخ داده است. بخشی از این اتفاق می‌تواند ناشی از مهاجرت جوانان و افراد در سن ازدواج از روستاها به شهرها و افزایش میانگین سنی در روستاها و به نوعی پیری جمعیت در مناطق روستایی باشد. 

متن کامل این گزارش را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.