اقدام آمریکاپسند اما نمادین ترکیه

ایران انتظار نداشت ترکیه به این سرعت، تبعیت خود از تحریم‌های سازمان ملل را اعلام کند و حالا هم شکایت ایران از موضع‌گیری سریع ترکیه برای تبعیت از تحریم‌ها علیه ایران باید از سوی دستگاه دیپلماسی ایران به اطلاع دولت ترکیه برسد. این موضوعی است که علی حیدری، کارشناس مسائل ترکیه در گفت‌وگو با «فرهیختگان» پیرامون تحریم برخی افراد و نهاد‌های ایرانی از سوی دولت ترکیه بیان می‌کند. او البته اقدام ترکیه را یک اقدام سمبولیک سیاسی می‌داند، اما معتقد است به هر روی در دنیای سیاست، اقدام نمادین هم پیام خودش را منتقل می‌کند. دلیل نمادین بودن آن هم این است که ترکیه طبق فهرست شورای امنیت تحریم را انجام داده، درحالی‌که اغلب گزینه‌های آن فهرست، در ترکیه حضور و فعالیتی ندارند و آن تحریم‌ها مصداقی در ترکیه ندارند.

گفته می‌شود دولت ترکیه تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران را بازگردانده است. آقای کمالوندی تکذیب کردند. آیا ما با یک رفتار روی کاغذ از سوی ترکیه مواجهیم یا اینکه این تحریم‌ها واقعاً اعمال خواهد شد؟
هر دو طرف درست گفته‌اند. یعنی طرف ترکی واقعاً تحریم کرده و طرف ایرانی هم درست گفته که ما اساساً چنین چیزی در عمل نداشتیم. موضوع این است که ترکیه بر مبنای تحریم‌های شورای امنیت، آنچه را که در لیست شورای امنیت بوده تحریم کرده است؛ فارغ از اینکه این لیست در ترکیه باشد یا نباشد. معنایش این است که لیست در خیلی از کشور‌ها اصلاً وجود خارجی ندارد. مثلاً بانک سپه در ترکیه فعال نیست، یا کشتیرانی ایران و هند اساساً در ترکیه فعالیتی ندارند. اما چون شورای امنیت این لیست را به همه کشور‌ها ابلاغ کرده، ترکیه هم از آن تبعیت کرده است. این به آن معنا نیست که این نهاد‌ها و افراد در ترکیه بلوکه شده‌اند، چون اساساً خیلی از آن‌ها در آنجا نیستند و فعالیتی ندارند. پس سخنان آقای سخنگوی سازمان انرژی اتمی هم از این بابت درست است. بنابراین، این اقدام صرفاً یک رفتار دیپلماتیک و سمبولیک است. از نظر حقوقی و سیاسی، ترکیه در سطح بین‌المللی یک رفتار نمادین انجام داده، فارغ از اینکه از جنبه عملیاتی این اقدام تأثیری بر روابط ایران و ترکیه بگذارد یا نگذارد. ترکیه با این رفتار نمادین به طرف‌های بین‌المللی، به‌ویژه سازمان ملل و آمریکا، اعلام کرده از تحریم‌هایی که علیه ایران بازگشته تبعیت خواهد کرد و به نوعی خود را در این حوزه و در شرایط فعلی در کنار آن‌ها قرار داده است.

ایران و ترکیه چه تعاملاتی دارند و روابط ترکیه بعد از فعال‌سازی اسنپ بک با ایران به چه شکل خواهد بود؟
از سال ۲۰۱۰ یا ۲۰۱۱، بعد از تحریم‌هایی که شورای امنیت وضع کرد (تحریم‌های شش‌گانه علیه ایران)، خیلی از کشور‌ها روابط خودشان را در این سطح و با این شکل قطع کردند. ایران هم در حوزه دور زدن تحریم‌ها روش‌های خود را داشت و دنبال می‌کرد. اتفاقی که افتاده این است که ترکیه در حوزه بین‌المللی آن پیام را به طرف آمریکایی و شورای امنیت فرستاده، اما درباره روابط دوجانبه باید بگوییم روابط ما با ترکیه از نظر تجاری به‌طور رسمی حدود ۱۰، ۱۲ یا ۱۳ میلیارد دلار است. اگر تجارت چمدانی و توریستی را هم اضافه کنیم ـ که به ترکیه ‌می‌روند و از آنجا جنس می‌آورند ـ حدود ۲۰ میلیارد دلار، تجارت با ترکیه داریم. اگر ترکیه بخواهد سختگیری بیشتری داشته باشد، این ممکن است برای خودش ضرر‌هایی به همراه داشته باشد.
ایران هم در حوزه‌هایی که تحریم است، مسیر خودش را طی می‌کند و با هر کشوری که در این حوزه روابط داشته، همچنان آن را دنبال می‌کند. تغییرات زیادی در وضعیت ایران حاصل نخواهد شد، به‌خصوص اینکه چین و روسیه اعلام کردند از تحریم‌های غیرقانونی و ناعادلانه حمایت نخواهند کرد. یعنی در حوزه راهبردی، ایران روابط خود با چین و روسیه را دنبال خواهد کرد و روابطش با کشور‌هایی مثل ترکیه در حوزه‌های متعارف خواهد بود و در همان حوزه‌ها مسیر خود را ادامه خواهد داد.

در سطح کلان‌تر، در موقعیتی که تنش‌ها با ایران حداکثری شده، ترکیه نقش خودش را چطور تعریف می‌کند؟ آیا ترجیح می‌دهد مثل همین رفتاری که الان انجام داده، مواضع اعلامی و اعمالی‌اش با هم متفاوت باشد؟
متأسفانه با کمی نگرانی باید بگویم با توجه به شرایط فعلی منطقه، در حوزه راهبردی ـ یعنی در سطح کلان بین‌المللی ـ اتفاقاتی که طی دو سه سال گذشته در منطقه افتاده و هنوز هم در جریان است، برای بعضی کشور‌ها (کشور‌های عربی یا حتی ترکیه) این تصور را ایجاد کرده که مجدداً در حال تغییر خاورمیانه هستیم. یعنی مثل سال ۲۰۰۶ که رایس آمد و «خاورمیانه جدید» را اعلام کرد و ایستگاه اولش هم جنگ حزب‌الله و اسرائیل بود و گفت این درد زایمان خاورمیانه جدید است. همان موقع اردوغان آمد و اعلام کرد من یکی از کارگزاران آمریکا در منطقه برای شکل‌گیری خاورمیانه جدید هستم. تصور من این است با اتفاقاتی که طی دو سال گذشته رخ داده و هنوز هم ادامه دارد، بعضی کشور‌ها به این نتیجه رسیده‌اند که آمریکا دوباره پروژه خاورمیانه بزرگش را با اسرائیل کلید ‌زده و کم‌کم در حال شکل‌گیری خاورمیانه‌ای است که طرف غربی می‌پسندد. در این صفحه شطرنج، متأسفانه اردوغان ترجیح داده سمت غرب و آمریکا بایستد و پالس خودش را هم با این اقدام به طرف آمریکایی، به ترامپ و به شورای امنیت فرستاد. البته همه کشور‌ها به‌تدریج از این تحریم‌ها پیروی خواهند کرد. بعضی کشور‌های بزرگ مثل چین و روسیه که رسماً و علناً اعلام کرده‌اند تبعیت نخواهند کرد، اما کشور‌های کوچک‌تر ناچارند تبعیت کنند.
موضوع مهم این است که ترکیه به همراه ژاپن در این خصوص خط‌شکنی کردند؛ یعنی به‌سرعت اعلام کردند ما از این تحریم‌ها پیروی می‌کنیم. هرچند سمبولیک و نمایشی، اما با این اتفاق پیام خودشان را به طرف غربی و آمریکایی رساندند که «ما در جبهه شما هستیم.» این نکته‌ای است که مقامات ما باید به آن توجه کنند و حواسشان به رفتار‌های منطقه‌ای و بین‌المللی ترکیه در قبال ایران بیش از گذشته باشد. البته هنوز در روابط دوجانبه اتفاق خاصی ندیده‌ایم. تحریم‌ها فقط همان چیزی است که در لیست ذکر شده و آنچه در لیست هست، در ترکیه وجود ندارد. اما باید ببینیم آیا ترکیه این را توسعه خواهد داد و به افراد و شرکت‌هایی که الان فعال هستند و مستقیم در حوزه انرژی اتمی یا نظامی نیستند - اما ممکن است بهانه بیاورند که غیرمستقیم کمک می‌کنند- تعمیم خواهد داد یا نه. آن موقع است که می‌توانیم به‌طور قاطعانه بگوییم ترکیه چه جبهه یا چه آرایشی در قبال همسایه خودش ایران گرفته است.

با در نظر گرفتن همین مواضع نمادین می‌بایست چه سازوکار‌هایی برای روابط دوجانبه با ترکیه باید مدنظر قرار دهیم؟
حوزه اقتصادی ما صادرات گاز به ترکیه است. قرارداد ۲۵ ساله، سال آینده به پایان خواهد رسید و باید دوباره تمدید شود. مهم‌ترین صادرات ما به ترکیه گاز است و ترکیه از ما منافعی کسب می‌کند؛ کالا‌هایی به ایران صادر می‌کند و بحث توریست هم مطرح است. یعنی از رابطه‌ای که داریم، هر دو طرف به نحو احسن سود می‌برند؛ چون گاز ایران به نوعی مصرف غربی‌هاست که تحریم است و ترکیه خریدارش است. از این طرف هم ما دلار‌های توریستی یا کالا‌های ترکیه را می‌گیریم و دلار به آن‌ها بازمی‌گردانیم که در شرایط اقتصادی ترکیه مؤثر است، البته با توجه به GDP (تولید ناخالص داخلی) ترکیه تأثیر چندانی ندارد، اما به هر حال حدود ۲۰ میلیارد دلار تجارت برای کشوری مثل ترکیه خیلی مهم است. ما از این به بعد باید حواسمان بیشتر جمع باشد. در حوزه سیاسی باید اعتراض خودمان را به نگاه و رفتار جدید ترکیه داشته باشیم تا متوجه شود کار‌هایی که انجام می‌دهد می‌تواند تبعاتی در روابط دوجانبه داشته باشد. اما این واکنش ما نباید آن‌قدر سفت و سخت باشد که ترکیه را به‌طور کامل از سمت ایران جدا کند و به سمت آمریکا و ترامپ بکشاند. کاری که روسیه انجام می‌دهد همین است. یعنی روس‌ها هم با ترک‌ها در حال بازی هستند. نه آن‌قدر به او بابت نزدیکی به ترامپ امتیاز می‌دهند و نه آن‌قدر سخت برخورد می‌کنند که کاملاً از روسیه جدا شود و به سمت غرب متمایل گردد. یک نوع بازی ترکیبی است که تا حدودی اردوغان و ترکیه را در سمت خودشان نگه دارند و گاهی هم به آن‌ها امتیاز بدهند. حالا موضوع گاز مطرح است که قیمت را خیلی پایین‌تر به طرف ترک می‌دهند یا موقع دریافت پول، اقساط ایجاد می‌کنند و سخت‌گیری نمی‌کنند. اما از طرف دیگر، با توجه به فشار‌هایی که ناتو و ترامپ به ترکیه وارد می‌کنند که روابط خود را با روسیه قطع کند، این سیاست پوتین باعث شده اردوغان نتواند واکنش سختی نشان دهد و روابط خود را قطع کند.
ما هم باید این سیاست ترکیبی را در پیش بگیریم. ضمن اینکه اعتراض خود را در حوزه سیاسی به طرف ترک نشان دهیم. یعنی بگوییم قبول، از تحریم‌های سازمان ملل تبعیت کردید، اما این سرعت اصلاً برای تهران خوشایند نبوده است. این پیام باید منتقل شود. اما از طرف دیگر باید سعی کنیم با ابزار اقتصادی مانع شویم که ترکیه خیلی به سمت غرب متمایل شود؛ چون ترکیه، به‌ویژه در شرایط فعلی، بخشی از ابزار تنفس ایران برای تجارت بین‌الملل محسوب می‌شود. علاوه بر این، همسایه بزرگی است که اگر روابطش با ما قطع شود، تبعاتی هم برای ما خواهد داشت. ترکیه همسایه‌ای است که به اروپا متصل است و معمولاً راه تنفس ایران در شرایط سخت بوده است. به هر دوی این موضوعات باید توجه کنیم.