افت ۶ پله‌ای ایران در اقتصاد نوآور جهان

نسخه 2025 شاخص جهانی نوآوری (Global Innovation Index) که به‌اختصار با عنوان (GII) شناخته می‌شود پایان هفته گذشته توسط سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO) منتشر شد تا نوآورترین اقتصاد‌های جهان را در بین حدود 140 کشور مشخص کند. این شاخص تحلیل جامعی از اکوسیستم‌های نوآوری در ۱۳۹ اقتصاد ارائه می‌دهد و روند‌های نوآوری جهانی را از طریق الگو‌های سرمایه‌گذاری، پیشرفت فناوری، نرخ پذیرش و تأثیرات اجتماعی-اقتصادی ردیابی می‌کند. در هجدهمین نسخه این شاخص 6 کشور جمهوری کنگو، گینه، لسوتو، مالاوی، سیشل و ونزوئلا نیز به جمع کشور‌های مورد بررسی اضافه شدند. 

GII بر پایه یک مجموعه داده گسترده شامل ۷۸ شاخص ارائه می‌شود. این شاخص به طور کلی عملکرد کشور‌ها در دو حوزه بررسی می‌کند؛ نخست ورودی‌های نوآوری؛ عناصری از اقتصاد را که نوآوری را امکان‌پذیر و تسهیل می‌کنند اندازه‌گیری کرده و در پنج رکن دسته‌بندی می‌شود: نهاد‌ها، سرمایه انسانی و پژوهش، زیرساخت، پیچیدگی بازار و پیچیدگی کسب‌وکار. دوم، خروجی‌های نوآوری که نتایج فعالیت‌های نوآورانه را از طریق دو رکن ثبت می‌کند؛ خروجی‌های دانش و فناوری و خروجی‌های خلاقانه. 

چین به جمع 10 اقتصاد نوآور جهان اضافه شد

سوئیس، سوئد، ایالات متحده آمریکا، جمهوری کره و سنگاپور در صدر رتبه‌بندی «شاخص جهانی نوآوری» سازمان جهانی مالکیت فکری در سال ۲۰۲۵ قرار گرفته‌اند. پس از آن‌ها هم، انگلیس، فنلاند، هلند، دانمارک و چین قرار دارند. سوئیسی‌ها برای پانزدهمین سال پیاپی صدرنشین «شاخص جهانی نوآوری» (GII) است. این کشور در بخش «خروجی‌های خلاقانه» جایگاه نخست جهانی را دارد و در تمام ستون‌های دیگر از شاخص‌ها نیز در میان پنج کشور برتر قرار گرفته، به‌جز «سرمایه انسانی و پژوهش» که رتبه ششم را به دست آورده است. 

سوئد و ایالات متحده آمریکا هم برای سومین سال متوالی رتبه‌های دوم و سوم خود را حفظ کرده‌اند. سوئد در دو شاخص «پیچیدگی کسب‌وکار» و «خروجی‌های خلاقانه» در رتبه دوم جهان قرار دارد. آمریکایی‌ها هم در دو ستون «پیچیدگی بازار» و «پیچیدگی کسب‌وکار» در جایگاه نخست جهان قرار دارند.  کره‌جنوبی در سال ۲۰۲۵ به بهترین جایگاه خود تا به امروز (چهارم) رسیده است. این کشور در «سرمایه انسانی و پژوهش» پیشتاز جهان است و در شاخص‌های «تعداد پژوهشگران» و «مجموع هزینه‌های تحقیق و توسعه» رتبه دوم، «تحقیق و توسعه انجام‌شده توسط بخش خصوصی» و «پژوهشگران شاغل در بخش خصوصی» رتبه اول و «ثبت اختراعات PCT بر اساس مبدأ مخترع» رتبه سوم در میان سه کشور برتر جهان را دارد. 

سنگاپور هم اگرچه یک پله سقوط داشته اما همچنان در میان پنج کشور نخست باقی مانده است. این کشور بیشترین تعداد رتبه نخست شاخص‌های GII را دارد؛ 10 شاخص از 78 شاخص. سنگاپور همچنان در ورودی‌های نوآوری پیشرو است، اما در خروجی‌ها، به‌ویژه در «خروجی‌های خلاقانه» با رتبه 15 هنوز عقب‌تر از چهار کشور نخست قرار دارد. پس از آن‌ها بریتانیا، فنلاند، هلند، دانمارک قرار دارند. دانمارک با یک پله صعود جایگاه خود را تقویت کرده است. 

 چین در دهمین پله این شاخص ایستاده و برای نخستین‌بار وارد جمع ۱۰ کشور برتر شده است. چینی‌ها برترین اقتصاد از حیث «خروجی‌های دانش و فناوری» هستند. چین به‌عنوان تنها اقتصاد با درآمد متوسط در میان ۳۰ کشور نخست، جایگاه پیشتاز گروه درآمدی خود را حفظ کرده و پس از سنگاپور و کره‌جنوبی در رتبه سوم منطقه‌ای قرار گرفته است. طبق برآورد‌های وایپو، چین در سال ۲۰۲۴ بزرگ‌ترین هزینه‌کننده جهانی تحقیق و توسعه خواهد بود. این کشور در ثبت اختراعات مقام نخست را دارد و با میزبانی ۲۴ خوشه از ۱۰۰ خوشه برتر جهان – از جمله «شنزن–هنگ‌کنگ–گوانگ‌ژو» و «پکن» – نقش اصلی در عرصه جهانی ایفا می‌کند. صادرات فناوری‌پیشرفته چین و جایگاه آن در زنجیره‌های ارزش جهانی، به‌ویژه در حوزه‌های هوش مصنوعی، نیمه‌هادی‌ها و فناوری‌های سبز، همچنان تقویت شده است. درحالی‌که این کشور در گذشته از نظر «تأمین مالی خصوصی برای نوآوری» عقب‌تر بود، اکنون فاصله را به‌سرعت جبران کرده است. این روند نشان‌دهنده نقش فزاینده بخش خصوصی چین در پیشبرد نوآوری است. 

GII نسخه 2025 چه می‌گوید؟ 

شاخص جهانی نوآوری در کنار بررسی عملکرد کشور‌ها و تعیین جایگاه اقتصاد‌های نوآور در یک رده‌بندی جهانی، تصویر روشنی از آخرین تحولات علم و فناوری جهان نیز ارائه می‌دهد. در آخرین نسخه این شاخص به طور خلاصه می‌توان این تحولات را در 7 مورد جمع‌بندی کرد. 

1- نرخ رشد هزینه‌های تحقیق و توسعه جهانی در سال ۲۰۲۴ به 2.9درصد کاهش یافت؛ این میزان در سال ۲۰۲۳ برابر با 4.4 درصد بود. این روند، پایین‌ترین نرخ رشد R&D از زمان بحران مالی جهانی در سال ۲۰۱۰ محسوب می‌شود. سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO) هم پیش‌بینی کرده این کاهش در سال ۲۰۲۵ نیز ادامه یافته و به 2.3 درصد برسد. 

2- رشد واقعی هزینه‌های R&D در بخش شرکتی به یک درصد محدود شد؛ رقمی که به‌طور چشمگیری پایین‌تر از میانگین 4.6 درصدی دهه گذشته است و دلیل اصلی آن، تورم بالای مداوم و کاهش درآمد شرکت‌ها عنوان شده است. با این حال شرکت‌های فعال در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) به‌ویژه بخش‌های هوش مصنوعی (AI)، نرم‌افزار و صنایع دارویی، بودجه‌های تحقیق و توسعه خود را افزایش دادند. در سمت مقابل اما در مقابل، صنایع تولیدی مانند خودروسازی و کالا‌های مصرفی به دلیل کاهش سودآوری، هزینه‌های تحقیق و توسعه خود را کاهش دادند. 

3- ارزش کل سرمایه‌گذاری‌های خطرپذیر در سال ۲۰۲۴ به میزان7.7درصد افزایش یافت. این رشد عمدتاً ناشی از معاملات کلان در ایالات متحده و افزایش سرمایه‌گذاری در حوزه هوش مصنوعی مولد (Generative AI) بود. البته اگر سرمایه‌گذاری‌های مرتبط با AI را نادیده بگیریم، ارزش کل سرمایه‌گذاری خطرپذیر در جهان کاهش می‌یافت. تعداد معاملات VC برای سومین سال پیاپی کاهش داشت و در سال ۲۰۲۴ به میزان 4.4 درصد کمتر شد؛ این امر نشان‌دهنده احتیاط سرمایه‌گذاران در بیشتر بخش‌ها و مناطق است. درحالی‌که سرمایه‌گذاری خطرپذیر پس از دوران کرونا به سمت تنوع‌بخشی جغرافیایی و بخشی (مانند آمریکای لاتین و آفریقا) حرکت کرده بود، در سال‌های اخیر دوباره به حوزه‌های سنتی خود ICT و AI آن هم ایالات متحده بازگشته است. 

4- تعداد ثبت‌های بین‌المللی پتنت از طریق WIPO در سال ۲۰۲۴ رشد 0.5 درصدی داشته و در بین کشور‌های جهان، کره‌جنوبی با رشد ۷ درصدی پیشتاز بود، درحالی‌که ایالات متحده، ژاپن و آلمان شاهد کاهش در تعداد ثبت اختراعات بودند. 

5- شاخص «رهگیر جهانی نوآوری GII» نشان می‌دهد که پیشرفت فناوری همچنان قوی است. قیمت باتری‌ها کاهش یافته، کارایی ابررایانه‌ها (Supercomputers) بهبود پیدا کرده و هزینه تعیین توالی ژنوم (Genome Sequencing) همچنان رو به کاهش است. 

6- استفاده از فناوری‌های نوین همچنان رو به رشد است، اما سرعت آن کاهش یافته است. رشد در حوزه‌هایی مانند رباتیک و اتصال دیجیتال (Connectivity) همچنان مشهود است. نکته قابل‌توجه شبکه‌های قطار پرسرعت هستند که به‌عنوان شاخص جدید در سال ۲۰۲۵ به GII افزوده شده و در حال گسترشند. در طرف دیگر اما نرخ پذیرش ربات‌ها و خودرو‌های برقی (EVs) نسبت به گذشته به‌طور محسوسی کند شده است. 

7- در حوزه شاخص‌های اجتماعی- اقتصادی هم بوی بهبود ز اوضاع جهان شنیده می‌شود. بهره‌وری نیروی کار افزایش یافته، امید به زندگی (Life Expectancy) روند صعودی داشته و نرخ فقر جهانی بیش از پیش کاهش یافته است. 

ایران با 6 پله افت در پله 70 جهان ایستاد

داده‌های شاخص جهانی نوآوری نشان می‌دهد ایران کشوری است که با وجود محدودیت منابع ورودی، خروجی‌های علمی و فناورانه بالاتری تولید می‌کند. در نسخه 2025 این گزارش، رتبه ایران از حیث ورودی نوآوری بدتر از سال گذشته (رتبه 109) و از حیث خروجی نوآوری بهتر از سال قبل (رتبه 46) ارزیابی شده است.

39 درصد داده‌های ایران به‌روز نیست

نکته قابل توجه در گزارش شاخص جهانی نوآوری 2025، فقدان اطلاعات یا به‌روز نبودن داده‌های مربوط به ایران در بخش قابل توجهی از زیرشاخص‌هاست. براساس این گزارش اطلاعات مربوط به ایران در 5 شاخص وجود نداشته و در 25 زیر شاخص دیگر اطلاعات قدیمی است. به بیان دیگر اطلاعات 39 درصد زیر شاخص‌های این گزارش یا وجود ندارد و یا به‌روز نیست!

گزارش کامل را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.