طرح کارور گاز؛ راهکار رفع ناترازی انرژی

فرهیختگان آنلاین: با نزدیک‌شدن به فصل سرما، دوباره بحران «ناترازی گاز» به موضوع داغ محافل اقتصادی و صنعتی کشور تبدیل شده است. آمار رسمی شرکت ملی گاز نشان می‌دهد که در اوج زمستان، مصرف روزانه گاز بیش از یک میلیارد مترمکعب می‌شود، در حالی که ظرفیت تولید سراسری در بهترین شرایط، حدود ۸۵۰ میلیون مترمکعب است. این شکاف، به معنای جیره‌بندی این سوخت ارزشمند در سایر بخش‌هاست. اولویت ناگزیر سیاست‌گذار در این شرایط، حفظ تامین گاز خانگی است. اما تأمین این بخش، زیان سنگینی را به نیروگاه‌ها و صنایع بزرگ وارد می‌کند. نتیجه نهایی این الگوی مدیریتی، خاموشی‌هایی است که در بهار و تابستان امسال خود را نشان داد. 

نیروگاه‌ها گاز ندارند  

نیروگاه‌های حرارتی ایران، که در حدود ۹۰ درصد برق کشور را تولید می‌کنند، وابستگی شدیدی به گاز طبیعی(بیش از ۸۰ درصد برق تولیدی وابسته به گاز طبیعی است) دارند. اما در روزهای سرد سال، سهمیه گاز آن‌ها به‌شدت کاهش می‌یابد تا گاز خانگی قطع نشود. در نتیجه، این نیروگاه‌ها به استفاده از سوخت مایع (گازوئیل یا نفت کوره) روی می‌آورند؛ سوختی که هم آلایندگی بالایی دارد، هم هزینه تولید برق را افزایش می‌دهد. مصرف سوخت مایع در نیروگاه‌ها در اوج فصل سرما به بیش از ۱۰۰ میلیون لیتر در روز می‌رسد. این حجم سوخت می‌توانست صادر شود، اما به ناچار در نیروگاه‌ها مصرف می‌شود. عدم النفعی که کشور در اثر سوزاندن سوخت مایع متحمل می‌شود، در حدود ۱۰ میلیارد دلار تخمین زده می‌شود. از سوی دیگر، بخشی از خودروهای دوگانه‌سوز و صنایع کوچک، که سهمیه گازشان کاهش یافته، به مصرف بیشتر بنزین و گازوئیل روی می‌آورند. این اتفاق به مثابه یک دومینو، ذخایر فرآورده‌های نفتی را تحت فشار می‌گذارد و زمینه واردات یا کاهش صادرات بنزین را فراهم می‌کند.  

چرخه‌ی معیوب ناترازی برق و گاز  

ناترازی گاز و برق رابطه‌ای دوطرفه دارند. کمبود گاز در زمستان، نیروگاه‌ها را مجبور به استفاده از سوخت مایع می‌کند. این سوخت، بازدهی نیروگاه‌ها را کاهش داده و هزینه آن را بالا می‌برد. چند ماه بعد، وقتی گرما و استفاده گسترده از وسائل سرمایشی، بار شبکه برق را زیاد می‌کند، همین نیروگاه‌ها نیاز بیشتری به گاز پیدا می‌کنند تا حداکثر توان خود را حفظ کنند. اما ذخیره‌سازی گاز در ایران بسیار محدود است و تولید روزانه نیز سقف ثابت دارد. بنابراین، ناترازی گاز در عمل توان لازم پاسخ‌گویی به نیاز برق تابستان را می‌گیرد و نتیجه، خاموشی‌های زودهنگام در بهار و تابستان است. به زبان ساده، قطعی‌های برق تابستانی از دی و بهمن سال قبل کلید می‌خورد. 

طرح کارور گاز، راه برون‌رفت از ناترازی انرژی  

تابستان ۱۴۰۴، هیأت وزیران طرحی را تصویب کرد که می‌تواند با اجرای کامل، این چرخه را متوقف کند؛ طرح کارور گاز. این طرح بر اساس ماده ۱۲ قانون رفع موانع تولید رقابت‌پذیر طراحی شده و سازوکاری سه‌جانبه بین دولت، بخش خصوصی و بازار انرژی را شکل می‌دهد.  

در طرح کارور گاز، شرکت‌های مجری (کارورهای گاز) وارد طرح‌های بهینه‌سازی مصرف در بخش خانگی و تجاری می‌شوند. این پروژه‌ها شامل اقداماتی مثل:  
- عایق‌بندی حرارتی ساختمان‌ها  
- تعویض بخاری‌های قدیمی با بخاری‌های با بازدهی بالا (هرمتیک) و کم‌مصرف  
- بهبود بازدهی سیستم‌های گرمایشی  
- نصب کنتورهای هوشمند
گواهی‌های صرفه‌جویی، به مثابه اسکناس
هر واحدی که از این اقدامات بهره‌مند شود، مصرف گازش کاهش یافته و «میزان صرفه‌جویی» حاصل، توسط کنتور هوشمند اندازه‌گیری می‌شود. سپس برای این حجم صرفه‌جویی، «گواهی صرفه‌جویی گاز» صادر می‌شود. این گواهی‌ها سندی قابل معامله هستند و در بورس انرژی به فروش می‌رسند.  

خریداران این گواهی‌ها معمولاً صنایع بزرگ و انرژی‌بری مثل فولاد، پتروشیمی‌ها و حتی نیروگاه‌ها هستند که برای تامین سوخت لازم خودشان به این گواهی‌ها نیاز دارند. در نتیجه‌، سرمایه‌ بخش خصوصی در بهینه‌سازی مصرف گاز، از محل فروش این گواهی‌ها باز می‌گردد.
برآوردها نشان می‌دهد که اجرای سراسری طرح کارور گاز، می‌تواند سالانه چندین میلیارد مترمکعب صرفه‌جویی ایجاد کند؛ رقمی که در عمل می‌تواند ناترازی گاز را به کمترین مقدار برساند و با این اقدام به رفع ناترازی برق نیز کمک بسزایی می‌کند.  

الگوی فعلی مصرف و تولید گاز در ایران، یک شکاف دائمی بین عرضه و تقاضا ایجاد کرده است که نه تنها در زمستان، بلکه در تمام طول سال اثرگذار است. از خاموشی‌های تابستانی گرفته تا آلودگی هوای زمستانی و کاهش صادرات فرآورده‌های نفتی، همه و همه ردپای ناترازی گاز را دارند.  

طرح کارور گاز، برخلاف بسیاری از برنامه‌های صرفه‌جویی شعاری، یک مدل مالی پایدار و اجرایی ارائه می‌کند که به‌جای اتکا به بودجه دولتی، از بازار انرژی و سرمایه‌گذاری بخش خصوصی استفاده می‌کند. اگر این طرح در سطح گسترده و با نظارت دقیق اجرا شود، چرخه معیوب ناترازی گاز و برق می‌تواند متوقف شود.  

مسئله اینجاست که زمان زیادی برای معطل‌کردن اجرای آن باقی نمانده است. راهکار روی میز است، اما عمل‌کردن به آن همان حلقه مفقوده‌ای است که می‌تواند سرنوشت انرژی کشور را تغییر دهد.