پاسخ دانشگاه به نیاز صنعت و دغدغهٔ اجتماع

سارا طاهریخبرنگار

دانشگاه آزاد استان مرکزی در سال‌های اخیر مسیری تازه را آغاز کرده است؛ مسیری که تنها به آموزش کلاسیک و تربیت دانشجو محدود نمی‌شود، بلکه پژوهش‌های کاربردی، ارتباط مستقیم با صنعت و ورود به حوزه‌های نوین علمی را نیز در بر می‌گیرد. شکل‌گیری «دانشکدگان‌ها» بر اساس ظرفیت‌های بومی استان، نمونه‌ای روشن از این تغییر رویکرد است. در کنار این تغییر ساختار، پروژه‌های پژوهشی متعددی در زمینه کشاورزی، امنیت غذایی، انرژی‌های نو و صنایع مادر به اجرا درآمده است؛ پروژه‌هایی که برخی از آن‌ها موفق به دریافت مصوبه و حمایت مالی از شورای اقتصاد دانش‌بنیان شده‌اند و قرار است تا پایان سال، بخش قابل توجهی از آن‌ها به نتیجه برسند. از سوی دیگر، ارتباط تنگاتنگ دانشگاه با صنایع بزرگ استان، زمینه‌ساز تعریف پایان‌نامه‌ها در دل مشکلات واقعی صنعت شده است. این همکاری تا جایی پیش رفته که امروز برخی شرکت‌ها خود خواستار تأسیس «دانشکده‌های در محل» هستند. در این گزارش، در گفت‌وگو با محمدباقر توکلی، رئیس دانشگاه آزاد استان مرکزی و واحد اراک، به جزئیات این اقدامات پرداخته‌ایم که در ادامه از نظر می‌گذرانید.

شکل‌گیری ساختار دانشی جدید در دانشگاه آزاد استان مرکزی

از زمان حضور شهید طهرانچی در دانشگاه آزاد، تحولات مهمی در مسیر آموزش و ارتقای مهارت‌ها رخ داده است. محمدباقر توکلی، رئیس دانشگاه آزاد استان مرکزی و واحد اراک، می‌گوید یکی از این اقدامات کلیدی، ایجاد دانشکدگان‌ها بوده است؛ ساختاری که هدف آن تقویت شبکه علمی و حکمرانی دانش در دانشگاه است.
به گفته توکلی، دانشکدگان‌ها بر اساس پتانسیل هر استان و شهر، ظرفیت اعضای هیئت علمی و دانشجویان رشته‌های مختلف شکل گرفته‌اند. هر استان با توجه به ویژگی‌های خود، دانشکده‌های موضوعی ویژه‌ای دارد که مأموریت‌های مشخصی را دنبال می‌کنند. او می‌گوید طبق آخرین جلسه با دکتر رنجبر، سرپرست دانشگاه، تأکید شده است که دانشکدگان‌ها علاوه بر دریافت مصوبه هیئت امنا، باید با جذب هیئت علمی توانمند، مأموریت‌های خود را به طور مؤثر پیگیری کنند.
در این میان باید گفت در استان مرکزی، با توجه به صنعتی بودن و حضور شرکت‌های مختلف از جمله شرکت‌های کوچک و شرکت‌های مادر، فرصت مناسبی برای اجرای مأموریت‌های دانشکدگان‌ها فراهم شده است. به گفته رئیس دانشگاه آزاد استان مرکزی و واحد اراک، در حال حاضر، ۹ دانشکدگان مصوب در استان وجود دارد که بر اساس تأکید دکتر رنجبر و فلسفه دانشکدگان، قرار است هیئت علمی توانمند به این دانشکدگان‌ها جذب شود تا هر دانشکده بتواند مأموریت‌های خود را به بهترین شکل اجرا کند. مأموریت هر دانشکده نیز بر اساس آمایش رشته‌ها و با استفاده از ظرفیت واحدهای مجاور پیش برده می‌شود تا اهداف آموزشی و پژوهشی به بهترین شکل تحقق پیدا کند. تحولی که گامی مهم در جهت ایجاد یک شبکه علمی منسجم و تقویت حکمرانی دانش در دانشگاه آزاد استان مرکزی محسوب می‌شود.

تعریف ۹ پروژۀ پژوهشی بر اساس ظرفیت شهرها

اما توسعه علمی دانشگاه محدود به ایجاد دانشکدگان‌ها نیست. دانشگاه آزاد استان مرکزی در سال‌های اخیر تحولی بنیادین در حوزه پژوهش و نوآوری تجربه کرده است. به گفته توکلی، در این استان تلاش شده است ظرفیت‌های موجود در واحدهای مختلف شناسایی و به پروژه‌های عملی تبدیل شود. بر همین اساس، ۹ پروژه پژوهشی استانی تعریف شده که هر یک متناسب با توانمندی‌ها و ظرفیت‌های خاص هر واحد دانشگاهی و نیازهای صنعتی و اجتماعی استان طراحی شده‌اند.
موضوعات این پروژه‌ها طیف گسترده‌ای را شامل می‌شود؛ از حوزه‌های کشاورزی و امنیت غذایی گرفته تا صنعت و تولید مواد مورد نیاز کشور. رئیس دانشگاه آزاد استان مرکزی و واحد اراک در این باره گفت: «به عنوان مثال، پرورش گوسفند و توسعه گلخانه‌های تولید بذر، پروژه‌هایی هستند که با هدف ارتقای بهره‌وری کشاورزی و تأمین نیازهای غذایی استان و کشور شکل گرفته‌اند.» در کنار این، پروژه‌های صنعتی نیز مانند تولید کودهای خاص صنعتی که پیش از این وارداتی بوده‌اند، از دیگر نمونه‌های شاخص هستند که ضمن کاهش وابستگی به واردات، فرصت پژوهشی و فناوری را برای اعضای هیئت علمی و دانشجویان فراهم می‌کنند.
به گفته توکلی، برای هر پروژه یک واحد دانشگاهی مشخص با توجه به ظرفیت علمی و تجهیزات موجود مأموریت ویژه‌ای دریافت کرده است. به این ترتیب، هر پروژه نه‌تنها به یک چالش علمی پاسخ می‌دهد، بلکه راهکار عملی و کاربردی نیز ارائه می‌کند. روند پیگیری این پروژه‌ها دقیق و سیستماتیک است؛ توکلی در این باره گفت: «در سالی که گذشت تیم سند تحول و تعالی دانشگاه، هر مأموریت را در سامانه‌ای ثبت کرده و مسئولان اجرای آن همراه با شماره ملی خود به صورت شفاف در سامانه مشخص شده‌اند.» رویکردی که باعث می‌شود هر پروژه از مرحله طراحی تا اجرا، با دقت و کنترل کامل پیش رود و خروجی‌های علمی و کاربردی آن قابل رصد باشد.
در ادامه روند پیشرفت پروژه‌های پژوهشی دانشگاه آزاد استان مرکزی، هدف اصلی این است که تا پایان امسال، حداقل نیمی از پروژه‌ها به نتیجه برسند. در این مسیر، برخی پروژه‌ها به موفقیت‌های قابل توجهی دست پیدا کرده‌اند؛ برای مثال، به گفته توکلی، پروژه پرورش گوسفند داشتی توانسته است مصوبه شورای اقتصاد دانش‌بنیان را کسب کند و بودجه‌ای بالغ بر ۳ میلیارد تومان برای پیشبرد فعالیت‌های خود دریافت کند. همچنین پروژه تولید کود آمونیوم فسفات نیز با حمایت همین شورا بودجه‌ای ۲ میلیارد تومانی به خود اختصاص داده است. روند اجرای سایر پروژه‌ها نیز به شکل مستمر ادامه دارد و بر اساس پیش‌بینی‌ها انتظار می‌رود از مجموع ۹ پروژه پژوهشی تعریف شده، حداقل چهار پروژه تا پایان سال به ثمر برسند و تأثیر ملموسی بر ظرفیت‌های پژوهشی و صنعتی استان ایجاد کنند.
این تجربه، دانشگاه آزاد استان مرکزی را از یک مجموعه آموزشی صرف، به بستری برای نوآوری و پژوهش کاربردی تبدیل کرده است. اعضای هیئت علمی و دانشجویان علاوه بر تولید علم، در تعامل مستقیم با صنعت و جامعه، توانسته‌اند راهکارهایی عملی برای مسائل واقعی استان ارائه دهند.

تولید پودر آلومینیوم فلوراید

یکی از رویکردهای کلیدی دانشگاه آزاد استان مرکزی در سال‌های اخیر، استفاده از ظرفیت‌های خاموش دانشگاه بوده است؛ ظرفیت‌هایی که تا پیش از این کمتر دیده می‌شد اما اکنون در قالب پروژه‌های پژوهشی و صنعتی به فعلیت رسیده است. در دوره مدیریت دکتر طهرانچی، این موضوع به عنوان یک سیاست محوری مطرح شد و امروز در استان مرکزی نیز با جدیت دنبال می‌شود.
نمونه روشن این رویکرد را می‌توان در پروژه تولید پودر آلومینیوم فلوراید دید؛ ماده‌ای استراتژیک که در فرایند تولید آلومینیوم نقش حیاتی دارد. این پودر سال‌ها به صورت وارداتی تأمین می‌شد، اما دانشگاه آزاد اراک توانسته با استفاده از توان داخلی و تکیه بر دانش اعضای هیئت علمی، مسیر تولید آن را در داخل کشور هموار کند. چنین اقدامی نه تنها نیاز یک صنعت مادر را برطرف می‌کند، بلکه مانع خروج ارز از کشور نیز می‌شود.
در این میان، نقش اعضای هیئت علمی پررنگ است. پتانسیل آن‌ها در هر واحد دانشگاهی شناسایی و اعلام می‌شود و بر اساس آن، مأموریت‌های مشخصی تعریف می‌شود. رئیس دانشگاه آزاد اسلامی استان مرکزی در این باره گفت: «به دلیل آغاز مسیر، در حال حاضر تعداد اعضای هیئت علمی درگیر در پروژه‌ها چندان زیاد نیست، اما روند به شکلی طراحی شده که بخشی از منافع پروژه‌ها به اجراکنندگان و مدیران اختصاص پیدا کند.» این انگیزه می‌تواند زمینه‌ساز مشارکت گسترده‌تر اعضای هیئت علمی در آینده باشد. بر همین اساس، توکلی پیش‌بینی می‌کند با ادامه این روند، در سال آینده پروژه‌های پژوهشی و صنعتی بیشتری به سبد فعالیت‌های دانشگاه اضافه شود.

راه‌اندازی مرکز تحقیقات انرژی‌های نو به زودی

ارتباط دانشگاه آزاد استان مرکزی با صنایع، تنها یک شعار نیست بلکه به عنوان یک مسیر عملی و مستمر در حال اجراست. همکاری نزدیک با شرکت آلومینیوم نمونه‌ای روشن از این رویکرد است؛ جایی که دانشکده صنعت و ماشین‌آلات دانشگاه، مستقیماً در تعامل با نیازهای این صنعت قرار گرفته و مأموریت پاسخ‌گویی به تجهیزات و فناوری‌های مورد نیاز آن را بر عهده گرفته است. در کنار آن، دانشکده صنعت ساختمان نیز با تمرکز بر ساخت و سازهای ایمن و مقاوم در برابر زلزله فعالیت می‌کند. استفاده از تجربه اعضای هیئت علمی در این حوزه و اتصال آن با ظرفیت کارخانه‌ها و صنایع استان، باعث شده مأموریت‌های دانشگاهی رنگ و بوی واقعی به خود بگیرد.
آن‌طور که رئیس دانشگاه آزاد استان مرکزی و واحد اراک گفته است، از میان ۹ مأموریت کلان دانشگاه، سه حوزه بیش از سایر بخش‌ها به صنعت و انرژی گره خورده‌اند. دانشکده انرژی به طور رسمی فعالیت خود را در این استان آغاز کرده است؛ حرکتی که با توجه به تأکید ویژه استاندار بر توسعه انرژی‌های نو و نیروگاه‌های خورشیدی، جایگاه استان مرکزی را در این عرصه تقویت می‌کند. در همین راستا، توافقی نیز با موافقت استاندار برای واگذاری یک زمین ۹۷ هکتاری صورت گرفته تا به مرکز تحقیقات انرژی‌های نو تبدیل شود؛ پروژه‌ای که می‌تواند نقطه عطفی در پیوند میان دانشگاه، صنعت و مدیریت استان باشد. بنابراین باید در این استان به زودی شاهد راه‌اندازی یک مرکز تحقیقات در حوزه انرژی‌های نو باشیم. توکلی گفت: «محورهای اصلی همکاری دانشگاه با صنعت را می‌توان در سه بخش خلاصه کرد: آلومینیوم، فناوری‌های ساخت و صنعت، و انرژی‌های پاک.»

ماموریت‌گرایی در 3 محور صنعت انرژی و جامعه

اما مأموریت‌های دانشگاه محدود به حوزه صنعت نیست. به گفته او، بخشی از دانشکده‌ها بر مسائل اجتماعی و فرهنگی متمرکز شده‌اند؛ از جمله دانشکده جامعه و رسانه که مأموریت خود را در زمینه حقوق و روان‌شناسی دنبال می‌کند و بر موضوعات حساسی مثل امنیت روانی جامعه و حقوق شهروندی تمرکز دارد. همچنین دانشکده فرهنگ و زندگی با مأموریت‌های ملی، فعالیت‌هایی گسترده‌تر را در سطح کشور پیش می‌برد. یکی دیگر از این دانشکده‌ها، دانشکده آمایش است که وظیفه آن پیگیری مأموریت‌های محول شده از سوی دانشکدگان در سطح استان است. در واقع، این ساختار دانشگاهی طوری طراحی شده که هر واحد و دانشکده باید مسئولیت خود را در قبال صنعت یا جامعه بر عهده بگیرد و آن را تا حصول نتیجه دنبال کند.
به گفته توکلی، از میان این دانشکده‌ها، دو مورد بیش از سایرین ارتباط مستقیم و عمیق با صنعت برقرار کرده‌اند. مأموریت آن‌ها به روشنی تعریف شده است؛ یعنی حل مشکلات صنعت از طریق ظرفیت‌های علمی و پژوهشی دانشگاه. این رویکرد به معنای تغییر بنیادین در تعریف پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و رساله‌های دکتری نیز هست؛ زیرا دانشجویان و استادان موظف شده‌اند پژوهش‌های خود را بر اساس نیازها و چالش‌های واقعی صنعت طراحی و اجرا کنند.
به این ترتیب، نقشه مأموریت‌های دانشگاه آزاد استان مرکزی ترکیبی از صنعت، انرژی و جامعه است؛ مدلی که همزمان به توسعه فناوری، رفع نیازهای صنعتی و پاسخ‌گویی به دغدغه‌های اجتماعی می‌پردازد.

تداوم آموزش از دانشگاه تا دل صنعت

در این میان، طرح «عرصه و پایه» در دانشگاه آزاد استان مرکزی، نقطه اوجی برای پیوند میان دانشگاه و صنعت به شمار می‌رود. در این طرح، دانشکده‌ها به جای آنکه صرفاً در فضای دانشگاهی بمانند، در قلب صنایع مستقر می‌شوند. به گفته توکلی، نمونه روشن آن دو دانشکده‌ای است که در شرکت قطعه‌زنی مهارت و شرکت لجور ایجاد شده‌اند؛ جایی که نیازهای واقعی صنعت با توان علمی دانشگاه در هم تنیده شده است. ابتدا این دانشگاه بود که پیشنهاد راه‌اندازی چنین دانشکده‌هایی را مطرح کرد، اما حالا ورق برگشته است؛ صنایع خود به سراغ دانشگاه آمده‌اند و برای راه‌اندازی رشته‌های تخصصی مرتبط با فعالیتشان پیش‌قدم شده‌اند. به گفته رئیس دانشگاه آزاد اسلامی استان مرکزی، در شهرستان‌های صنعتی استان، از ساوه تا خمین، محلات و دلیجان، برای هر واحد دانشگاهی با توجه به وجود شهرک‌های صنعتی، دانشکده‌های «در محل» تعریف شده است تا آموزش و مهارت‌آموزی در مجاورت صنعت رخ دهد.
نمونه جالب از این همکاری را می‌توان در شرکت لجور مشاهده کرد؛ تنها تولید‌کننده جرثقیل و بالابر در ایران. این شرکت پس از آغاز همکاری با دانشگاه، به اهمیت موضوع پی برد و خود به شکل مستقل پیگیری تأسیس «هنرستان جرثقیل» را بر عهده گرفت. در ابتدا این هنرستان بیرون از مجموعه شرکت ایجاد شد و حالا به گفته توکلی رایزنی‌هایی میان دانشگاه و دانشکده سما صورت گرفته تا یک هنرستان جوار صنعت برای رشته مکانیک برای آن‌ها راه‌اندازی شود که مقدمات آن در حال پیشرفت است.
در ادامه مسیر همگرایی دانشگاه آزاد استان مرکزی با نهاد‌های مختلف، این بار نوبت به همکاری با آموزش‌و‌پرورش رسیده است. توکلی در این باره گفت: «آموزش‌و‌پرورش برای مدارس غیرانتفاعی، بودجه‌ای مجزا در نظر گرفته است. ما حدود پنج میلیارد تومان در حال دریافت از آموزش و پرورش هستیم؛ دو میلیارد آن نهایی شده و سه میلیارد دیگر در حال تخصیص است. هدف اصلی از این سرمایه‌گذاری، راه‌اندازی «مدارس هوشمند» یا همان مدارس تخصصی هوش مصنوعی است؛ مدارسی که قرار است نقشی متفاوت و دوگانه ایفا کنند.» به گفته او برنامه‌ریزی‌ها طوری است که شیفت صبح این مدارس به آموزش‌های رسمی در حوزه‌هایی مثل هوش مصنوعی و رشته‌های نوین اختصاص پیدا کند و در شیفت بعدازظهر، فضای مدارس برای دوره‌های کوتاه مدت آموزشی مورد استفاده قرار گیرد. حتی تجهیزاتی مانند دوربین‌ها و ابزار‌های آموزشی که برای این مدارس طراحی می‌شوند، در این دوره‌های کوتاه‌مدت نیز به کار گرفته خواهند شد.