بفرمایید ۲ واحد هوش مصنوعی از ترم ۵!

زهرا رمضانیخبرنگار

گستره بالای تأثیرگذاری هوش مصنوعی در دنیای امروز را می‌توان به عرصه صنعت، آموزش، خدمات و حتی استفاده‌های روزمره تقسیم‌بندی کرد. تکنولوژی‌ای که هرچند حالا به عنوان پایه ثابت کمک به دانشجویان برای حل تکالیف درسی تبدیل شده، اما واقعیت آن است که برای بهره‌مندی از همه ظرفیت‌های این فناوری نوظهور، هنوز راه زیادی پیش روی‌مان قرار دارد که رسیدن به آن از دروازه آموزش می‌گذرد. روندی که وزارت علومی‌ها آن را از سال گذشته در دستور کار قرار داده و تیر ماه 1403 روح‌الله رازینی، معاون سابق آموزشی وزارت علوم از گذراندن اجباری درس دو واحدی هوش مصنوعی برای همه دانشجویان مقطع کارشناسی از مهر ماه همان سال سخن به میان آورد تا این‌گونه مسئولان این وزارتخانه هر چند دیر، اولین قدم‌هایشان را برای تطبیق نظام آموزش عالی با دنیای هوش مصنوعی بردارند.

اگرچه این مسأله را باید به فال نیک گرفت، اما نمی‌توان این مهم را هم از قلم انداخت که با وجود رشد سریع هوش مصنوعی، ما تازه به خانه اول که همان ارائه آموزش است، رسیده‌ایم و همین موضوع را هم با فاصله زیاد از دانشگاه‌های مطرح دنیا دنبال می‌کنیم. از طرف دیگر هنوز خبری از تعریف دقیق کارکرد این تکنولوژی و کاربرد آن در سطوح دیگر فعالیت‌های آموزش عالی نیست و با مدل حرکت فعلی وزارت علوم بعید به نظر می‌رسد که به زودی شاهد تجلی هوش مصنوعی به معنی واقعی کلمه در دانشگاه‌هایمان باشیم.

ارائۀ درس هوش مصنوعی از ترم 5 به دانشجویان فنی و مهندسی

اواخر هفته گذشته بود که رسانه‌ها از الزامی شدن گذراندن دو واحد درسی هوش مصنوعی برای دانشجویان مقطع کارشناسی فنی و مهندسی خبر داده بودند و در این میان قطعاً نحوه ارائه این درس دو واحدی موضوع پراهمیتی است. هرچند رسانه‌ها خبر از ارائه این درس از ابتدای سال تحصیلی جدید می‌دادند، اما بر اساس گفته‌های نقی‌زاده، نودانشجویان بنا نیست به محض حضور در کلاس‌های درس رشته‌های فنی و مهندسی، سر کلاس درس هوش مصنوعی بنشینند. به گفته او گذراندن درس هوش مصنوعی در ترم 5 به بعد توسط دانشجویان فنی و مهندسی مقطع کارشناسی دنبال می‌شود. او در توضیح بیشتر این مسأله می‌گوید: «این‌گونه نیست که بگوییم نودانشجویی که از سال تحصیلی جدید وارد دانشگاه می‌شود، باید از همان ترم اول این درس را پاس کند؛ بلکه از ترم 5 به بعد بر اساس چارت درسی تدوین شده، این درس را خواهند گذراند. از سوی دیگر دانشجویان ورودی قبل از 1403 نیز بر اساس همان چارت قبلی درسی‌شان، دروس را دریافت می‌کنند.»

هوش مصنوعی به فنی و مهندسی‌ها محدود شد

نکته مهمی که درباره الزامی شدن گذراندن درس دو واحد هوش مصنوعی در دانشگاه‌ها وجود دارد، این است که این موضوع محدود به رشته‌های فنی و مهندسی در مقطع کارشناسی شده است، البته رضا نقی‌زاده، مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی آموزش عالی وزارت علوم از رسیدن این اجبار به مقطع تحصیلات تکمیلی سخن به میان آورده و به «فرهیختگان» می‌گوید: «از آنجایی که تمام رشته‌های مرتبط با گروه فنی و مهندسی برای سال تحصیلی جدید مورد بازنگری قرار گرفته‌اند، بنا داریم درس هوش مصنوعی را برای همه رشته‌های این گروه در مقطع کارشناسی و تحصیلات تکمیلی به صورت اجباری ارائه دهیم؛ مسأله‌ای که می‌تواند بستر را برای آشنایی دانشجویان این حوزه با هوش مصنوعی بیش از پیش فراهم کند.»
مرتضی امینی، مدیر امور آموزشی دانشگاه صنعتی‌شریف نیز به ارائه اختیاری درس هوش مصنوعی برای رشته‌های غیرفنی و مهندسی اشاره می‌کند و می‌گوید: «اخیراً نامه‌ای از سوی وزارت علوم به دانشگاه‌ها ابلاغ شده مبنی بر اینکه می‌توان درس هوش مصنوعی را در قالب درس اختیاری به دروس عمومی رشته‌ها گنجاند و این‌گونه عملاً امکان گذراندن این درس برای دانشجویان دیگر هم فراهم شده، با این تفاوت که دیگر قید الزام برای آن وجود ندارد.» این مقام مسئول هم معتقد است که نمی‌توان این درس را تنها به یک گروه آزمایشی خاص محدود کرد.

الزام همۀ دانشگاه‌ها به ارائۀ درس هوش مصنوعی

یکی از مسائل مهم درباره ارائه آموزش هوش مصنوعی به دانشجویان، محتوای درسی مرتبط با آن است. محتوایی که از سوی وزارت علوم تدوین شده و به گفته مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی آموزش عالی وزارت علوم همه دانشگاه‌ها موظف به ارائه آن هستند و هیچ دانشگاهی نمی‌تواند از ارائه این درس شانه خالی کند.
نقی‌زاده درباره نحوه برخورد با دانشگاه‌هایی که نسبت به ارائه درس هوش مصنوعی به صورت الزامی به دانشجویان کم کاری کنند، ادامه می‌دهد: «بر اساس قوانین، دانشگاه‌ها یا باید برنامه درسی مصوب شده از سوی وزارتخانه را به دانشجویان ارائه دهند که ما در برنامه درسی مرتبط با مقطع کارشناسی این درس را پیش‌بینی کرده‌ایم و یا آن دسته محدود از دانشگاه‌هایی که این اختیار را دارند که خودشان برنامه درسی داشته باشند، باید پیش از شروع سال تحصیلی برنامه مصوب خود را به وزارتخانه ارائه داده و در صورت تصویب می‌توانند آن را عملیاتی کنند. در حقیقت غیر از برنامه درسی که در سامانه وزارتخانه بارگذاری می‌شود هیچ برنامه درسی نمی‌تواند از سوی دانشگاه‌ها دنبال شود و اگر دانشگاهی خلاف این مورد کار را دنبال کند، حتماً آن را بررسی خواهیم کرد.»

زیرساخت‌های دانشگاهی تنها برای ارائه تئوری جواب می‌دهد

یکی از موضوعات مهم قابل توجه درباره هوش مصنوعی، زیرساخت‌های دانشگاهی برای ارائه همین درس دو واحدی است. زیرساختی که حتی مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی آموزش عالی وزارت علوم هم به عدم مهیا بودن آن اشاره می‌کند و می‌گوید: «ما در رشته‌های فنی و مهندسی به ویژه در دانشگاه‌های برتر کشور از حیث استاد و کیفیت ارائه دروس خیالمان راحت است اما آنچه نه تنها در حوزه هوش مصنوعی، بلکه در دیگر رشته‌های راهبردی مهم است، مباحث مربوط به زیرساخت‌های آزمایشگاهی و کارگاهی است؛ چراکه ما یک بحث آموزش نظری داریم که در این زمینه عقب‌افتادگی خاصی نداریم اما وقتی به سمت حوزه مهارتی و زیرساخت‌های مورد نیاز عرصه آزمایشگاهی و پژوهشی می‌رویم، دچار مشکلات جدی هستیم.»
معاون آموزشی دانشگاه شهید بهشتی نیز در این باره می‌گوید: «اولین و مهم‌ترین زیرساختی که باید برای ارائه دروس مرتبط با هوش مصنوعی داشته باشیم، بحث سرور‌ها و تقویت این حوزه است. البته هر دانشگاهی زیرساخت‌های اولیه را بنا به نیاز خود آماده کرده و به همین دلیل ممکن است سطح امکانات و زیرساخت هر دانشگاهی با دیگری متفاوت باشد. با این حال معتقدم هر دانشگاهی در حد مقدوریتی که داشته، تلاشش را برای تأمین زیرساخت‌های مورد نیاز این حوزه انجام داده است.» او با مثبت ارزیابی کردن وضعیت زیرساختی دانشگاه شهید بهشتی برای ارائه این درس می‌گوید: «آنچه برای ارائه این درس اهمیت دارد، این است که همیشه باید به سمت بهبود سیستم‌ها برویم و نمی‌توانیم بگوییم یک بار زیرساخت‌ها را تأمین کردیم و دیگر نیازی به بهبود آن‌ها نداریم؛ چراکه امروز دنیا به سمت فناوری‌های جدید حرکت می‌کند و هوش مصنوعی بحث روز دنیا است.»

رشته‌های جدید مرتبط با هوش مصنوعی در راهند

قطعاً آماده شدن کشور برای تغییرات مرتبط با هوش مصنوعی را نمی‌توان با ارائه یک درس دو واحدی محقق کرد. لزوم تربیت نیروی انسانی متخصص در این زمینه مسئله‌ای است که وزارت علوم از حالا باید خودش را برای آن آماده کند. اتفاقی که به نظر می‌رسد قدم‌های اولیه آن هم در حال برداشته شدن است. او می‌گوید: «امروز رشته‌هایی مانند کامپیوتر را داریم که باید پاسخگوی نیاز کشور در حوزه هوش مصنوعی باشد که این اتفاق هم می‌افتد، هرچند بحث بازنگری در سرفصل‌های دروس این رشته‌ها را دنبال می‌کنیم؛ اما در برخی موارد نیازمند تأسیس و پذیرش دانشجو در رشته‌های مکمل هستیم. در همین راستا نیز 19 رشته را در حوزه علوم و فنون راهبردی تأسیس کرده‌ایم که از سال گذشته نیز پذیرش دانشجو در آن را شروع کرده‌ایم. با این حال با جمع‌آوری داده و نیازسنجی، قطعاً در آینده نزدیک رشته‌های جدیدی هم با هدف رفع نیاز‌های کشور در حوزه هوش مصنوعی تدوین و راه‌اندازی خواهیم کرد.»
او با بیان اینکه شیوه‌نامه حمایت از ایجاد و برگزاری رشته‌های تحصیلی راهبردی سال گذشته از سوی وزارت علوم ابلاغ شده است، می‌گوید: «تا امروز نیز 2 جلسه مرتبط با رشته‌های راهبردی تشکیل شده است. همچنین هفته گذشته در کمیسیون آموزش مجلس گزارش نظارتی برنامه هفتم را داشتیم و قرار شد در 2 یا 3 هفته آینده، در صحن کمیسیون نیازسنجی‌مان را به نمایندگان مجلس ارائه دهیم تا در آینده بهتر بتوانیم در حوزه رشته‌های راهبردی که بخشی از آن‌ها به حوزه هوش مصنوعی برمی‌گردد، برنامه‌ریزی کنیم.»
برنامه‌ریزی‌ها و قدم‌های برداشته شده از سوی وزارت علومی‌ها را هرچند نمی‌توان کتمان کرد، اما این مهم را هم نمی‌توان از قلم انداخت که مسئولان این وزارتخانه برای رساندن ایران به نقطه مطلوب در عرصه هوش مصنوعی باید در وهله اول، سرعت بیشتری به فعالیت‌ها و تصمیم‌های خود داده و در کنار آن تلاش کنند تا هوش مصنوعی را از چهارچوب آموزش صرف خارج کرده و بستر‌های لازم را برای انجام فعالیت‌های پژوهشی متناسب فراهم کنند تا این‌گونه در آینده نزدیک دانشجویانی را داشته باشیم که در کنار آموزش‌های تئوری، به کارکرد‌های واقعی این فناوری هم آشنا بوده و بتوانند این تکنولوژی را به متن فعالیت‌های خود بیاورند.

متن کامل گزارش را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.