نسخۀ نهایی آیین‌نامۀ ارتقا تا پایان مرداد ارائه می‌شود

زهرا رمضانیخبرنگار

خط‌کشی یکسان و مشخص برای ارتقای مرتبه علمی اساتید فارغ از تخصص‌شان در آیین‌نامه ارتقا، باعث شده بود تا اساتید برخی گروه‌ها مانند علوم انسانی و اجتماعی که به دلیل ماهیت این علوم، سبک و سیاقی متفاوت از فنی و مهندسی‌ها، علوم پایه و تجربی‌ها چه در حوزه آموزش و چه پژوهش دارند، شرایط سختی را برای رسیدن به مراتب علمی بالاتر داشته باشند. آیین‌نامه‌ای که از سال 1394 تا امروز به‌روز نشده است و اولین بار مسئولان شورای‌عالی انقلاب فرهنگی سال 1400 پای کار آمدند تا نسخه جدیدی را برای این کار ارائه دهند. مسیری که حرکت لاک‌پشت‌وارش به قدری طولانی شد که 25 مهر 1402 مقام‌معظم‌رهبری مبنا قرار گرفتن مقاله برای ارتقاء اساتید را منطقی ندانستند و بعد از صحبت‌های ایشان، بار دیگر مسئولان این شورا تلاش کردند تا مسیر ارتقای جدیدی را برای اساتید دانشگاهی ترسیم کنند، مسیری که تلاش می‌شد تا بحث مقاله در آن کمرنگ‌تر از همیشه باشد. البته تصمیم جدید برای تدوین آیین‌نامه ارتقا تفاوت اساسی با بازنگری‌های قبلی داشت و این بار هر کدام از گروه‌های علمی مسئول پیش‌نویس آیین‌نامه ارتقا شدند تا اینگونه نیاز‌ها و واقعیت‌های میدانی موجود در حوزه‌های علوم انسانی، علوم پایه و فنی و مهندسی و علوم تجربی مدنظر قرار بگیرد.

پای شورای تحول به آیین‌نامۀ ارتقا چگونه باز شد؟

چهاردهم اسفند ماه سال 1402 بود که ماده‌واحده «تعیین اصول حاکم بر بازنگری آیین‌نامه ارتقاء مرتبه اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی پژوهشی و فناوری» بر اساس پیشنهادی که از سوی شورای ستاد راهبری اجرای نقشه جامع علمی کشور مطرح شده بود، به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسید تا اینگونه مسیر برای ورود شورای تحول علوم انسانی برای تدوین پیش‌نویس آیین‌نامه ارتقای علوم انسانی باز شود. با وجود اینکه تبصره ۱ این ماده واحده، مقرر کرده که آیین‌نامه واحدی با عنوان «آیین‌نامه ارتقای مرتبه اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی پژوهشی و فناوری» تدوین شود اما این آیین‌نامه به جز یک فصل مشترک باید مشتمل بر سه فصل اختصاصی مستقل شامل حوزه علوم انسانی و علوم اجتماعی و هنر؛ حوزه علوم پزشکی و حوزه سایر علوم یعنی علوم پایه، فنی-مهندسی، کشاورزی و منابع طبیعی، دامپزشکی باشد، اما تبصره دوم همین ماده قید کرده که تدوین فصل مربوط به علوم‌انسانی، علوم‌اجتماعی و هنر به شورای تحول و ارتقاء علوم‌انسانی شورای‌عالی انقلاب فرهنگی واگذار شود.‌ بندی که باعث شد تا این شورا از فروردین ماه سال گذشته، کار‌های مربوط به تدوین پیش‌نویس را آغاز کند.

۱۱ اصل و ۴ رویکرد برای ارتقای استادان علوم انسانی

ماده‌واحده‌ «تعیین اصول حاکم بر بازنگری آیین‌نامه ارتقای مرتبه اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی، پژوهشی و فناوری» از همان ابتدا مسیر نسبتاً روشنی را پیش‌ روی تدوین‌کنندگان بخش‌های مختلف آیین‌نامه قرار داد.
این ماده‌واحده، ۱۱ اصل را شامل می‌شود: تنوع‌بخشی به مسیرهای ارتقای مرتبه، متناسب‌سازی شیوه ارتقاء با ماهیت گروه‌های علمی، متناسب‌سازی شیوه ارتقا با مأموریت دانشگاه‌ها و مؤسسات، متناسب‌سازی شیوه ارتقا با زیرنظام‌های آموزش عالی، توجه ویژه به شأن و نقش آموزشی–تربیتی و فرهنگی اعضای هیئت علمی، تقویت جریان ملی دانش و نقش جوامع علمی و نظامات ارزیابی داخلی، ضرورت اثبات و استمرار شایستگی و صلاحیت علمی و کیفیت و اثربخشی فعالیت‌های عضو هیئت علمی، توجه ویژه به نقش اعضای هیئت علمی در تقویت دیپلماسی فعال و الهام‌بخش علمی–آموزشی–تربیتی در راستای مرجعیت علمی، توجه ویژه به خدمات، پاسخگویی و مسئولیت‌های اجتماعی عضو هیئت علمی، توجه ویژه به اثربخشی علوم انسانی، اجتماعی و هنر مبتنی بر ساحت‌های تحول علوم انسانی با رویکرد اسلامی، تقویت خردورزی، روحیه نقد علمی و نظریه‌پردازی و تولید علم نافع با تأکید بر همکاری حوزه و دانشگاه، و متناسب‌سازی شیوه ارتقا با رعایت اصل خانواده‌محوری، اقتضائات نقش‌های خانوادگی اعضای هیئت علمی و توجه به عدالت جنسیتی.
اصولی که مهم‌ترین آن‌ها در حوزه علوم انسانی، توجه ویژه به اثربخشی این حوزه با هدف تقویت خردورزی، روحیه نقد علمی، نظریه‌پردازی و تولید علم نافع است؛ اتفاقی که تا پیش از آن، در آیین‌نامه‌های سابق وجود نداشت. اما آن‌طور که رضا داوودی، معاون برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری شورای تحول و ارتقای علوم انسانی شورای‌عالی انقلاب فرهنگی، پیش‌تر به رسانه‌ها گفته بود، در کنار این اصول، شورای تحول هم ۴ رویکرد جدید را در نظر گرفته است: توجه به نگاه، اندیشه و رویکرد اسلامی (مصادیق اسلامی‌سازی)، توجه به مسائل بومی و ملی و ارتباط با بازار کار (مصادیق بومی‌سازی)، پررنگ شدن نقش و جایگاه نوآوری اجتماعی، مسئولیت اجتماعی و توجه به اثرگذاری علوم انسانی و اجتماعی در جریان پیشرفت و حل مسائل کشور (مصادیق کارآمدی) و مدرن‌شدن آیین‌نامه متناسب با فناوری‌های جدید در آموزش و پژوهش و توسعه مرزهای دانش در علوم انسانی، اجتماعی و هنر (مصادیق روزآمدی)؛ همان رویکردهایی که در تدوین آیین‌نامه دنبال می‌شود.

پیش‌نویس آیین‌نامۀ ارتقا به وزارت علوم رسید

معاون برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری شورای تحول و ارتقای علوم انسانی شورای‌عالی انقلاب فرهنگی، درباره آخرین وضعیت تدوین این آیین‌نامه در گفت‌وگو با «فرهیختگان» گفت: «نسخه نهایی پیش‌نویس آیین‌نامه ارتقای اعضای هیئت علمی رشته‌های علوم انسانی، اجتماعی و هنر که توسط اعضای شورای تحول و ارتقای علوم انسانی تأیید و تصویب شده، اردیبهشت‌ماه امسال به همراه ۶ جلد اسناد پشتیبان آن برای وزیر علوم ارسال شده و در حال حاضر در مرحله تلفیق این آیین‌نامه با دو آیین‌نامه دیگر (نسخه رشته‌های پزشکی و نسخه سایر علوم) قرار دارد. آنچه در این میان حائز اهمیت است، اینکه مبسوط بودن پیش‌نویس ارائه‌شده به وزارت علوم، از همین حالا باعث شده تا تدوین‌کنندگان به فکر انتقال بخش‌هایی از آیین‌نامه به شیوه‌نامه باشند.» موضوعی که داوودی در توضیحش ادامه داد: «قرار شده بخش‌هایی از آیین‌نامه به شیوه‌نامه انتقال پیدا کند تا آیین‌نامه نهایی هم ساده‌تر شود و هم کم‌حجم‌تر. درنهایت، طبق ماده‌واحده مصوب شورای‌عالی انقلاب فرهنگی، آیین‌نامه ارتقای نهایی، یک آیین‌نامه واحد با سه فصل مجزا و یک فصل ضوابط مشترک خواهد بود که برای تصویب به شورای‌عالی انقلاب فرهنگی ارسال خواهد شد. با وجود اینکه یک سال و چهار ماه از آغاز به کار شورای تحول علوم انسانی روی آیین‌نامه ارتقا می‌گذرد، اما نه‌تنها هنوز این آیین‌نامه نهایی نشده، بلکه بین شورا و وزارت علوم نیز جمع‌بندی نهایی در این خصوص صورت نگرفته است. البته در حال حاضر آیین‌نامه در کمیته تلفیق در حال بررسی است.»
معاون برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری شورای تحول و ارتقای علوم انسانی شورای‌عالی انقلاب فرهنگی درباره زمان رسیدن به نسخه نهایی گفت: «تمام تلاش‌مان این است که فرآیند تلفیق هرچه سریع‌تر انجام شود و در حال حاضر هم مشغول همین کار هستیم. دو تیم کارشناسی به نمایندگی از شورای تحول و ارتقای علوم انسانی و وزارت علوم مأمور انجام این کار شده‌اند.»

آیین‌نامۀ جدید از سال تحصیلی مبنای ارتقا می‌شود؟

داوودی به فرصت دو هفته‌ای وزیر علوم برای رسیدن به نسخه نهایی اشاره کرده و گفت: «هرچند به دنبال آن بودیم که در مهلت دو هفته‌ای که وزیر علوم تعیین کرده بودند بتوانیم این کار را به نتیجه برسانیم، اما به نظر می‌رسد تا پایان مردادماه، فرآیند کامل تلفیق طول خواهد کشید تا ان‌شاءالله هرچه سریع‌تر نسخه نهایی آیین‌نامه ارتقا در شورای‌عالی انقلاب فرهنگی تصویب شود و از سال تحصیلی جاری، مبنای ارتقا قرار گیرد.»
داوودی درباره بندهای مهم نسخه پیش‌نویس آیین‌نامه ارتقای علوم انسانی‌ها گفت: «در مواد ۱ و ۵ که مربوط به فعالیت‌های فرهنگی، تربیتی و فعالیت‌های اجرایی است، مشابهت زیادی بین آیین‌نامه ارتقای علوم انسانی و پزشکی و سایر علوم وجود دارد. اما به دلیل ماهیت رشته‌های علوم انسانی، علوم اجتماعی و هنر، تغییراتی در مواد ۲، ۳ و ۴ که شامل آموزش، پژوهش و فناوری و نوآوری می‌شود، صورت گرفته است که اساساً نقطه تمایز این آیین‌نامه است. از ابتدای فرآیند تدوین پیش‌نویس آیین‌نامه ارتقا، حجم زیادی کار انجام شده است.»
معاون برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری شورای تحول و ارتقای علوم انسانی شورای‌عالی انقلاب فرهنگی با بیان اینکه یکی از این مصادیق، تنوع‌بخشی به مسیرهای ارتقای مرتبه به سه مسیر آموزشی، پژوهشی و آموزشی–پژوهشی است، ادامه داد: «دو مورد آخری نیز هرکدام دارای دو زیرمسیر «لبه دانش» و «حل مسائل کشور» هستند. به عبارت دیگر، مسیر ارتقای اساتید، با ماهیت گروه‌های علمی، مأموریت دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی و زیرنظام‌های آموزش عالی متناسب‌سازی شده است.
این موضوع به‌ویژه برای اعضای هیئت علمی رشته‌های هنر بسیار حائز اهمیت است. قطعاً لحاظ کردن مسیرهای جدید برای رسیدن اساتید به ارتقاء مرتبه علمی‌شان، موضوعی است که در آیین‌نامه ارتقا باید لحاظ شود. مؤلفه‌هایی که اعضای شورای تحول علوم انسانی هم آن را در پیش‌نویس نسخه لحاظ کرده‌اند.»
به گفته داوودی، برای اولین‌بار، یک ماده جدید تحت عنوان «فعالیت‌های فناورانه، نوآورانه و اثرگذاری اجتماعی، اقتصادی و حاکمیتی» اضافه شده است؛ ماده‌ای که رویکرد بسیار ارزشمندی داشته و اعضای هیئت علمی را با جهت‌دهی به سمت این نوع فعالیت‌ها، زمینه مشارکت حداکثری آن‌ها را در پیشرفت و حل مسائل کشور فراهم می‌سازد.

آیین‌نامه ارتقا تکلیف اثرگذاری اجتماعی استادان علوم‌انسانی را روشن کرد

او درباره چگونگی اجرای اثرگذاری اجتماعی برای ارتقای اساتید علوم‌انسانی، اجتماعی و هنر می‌گوید: «امروزه اساتید دانشگاه بیشتر سرگرم امور دانشگاهی هستند و شاید به‌جز تعدادی افراد محدود چندان ردپایی از توانمندی و دانش اساتید را در شهر و محل زندگی خود، نمی‌بینیم. به همین دلیل تلاش شده تا به فعالیت‌های عضو هیئت‌علمی در زمینه انتقال دانش‌های تخصصی‌اش به جامعه در آیین‌نامه ارتقای توجه ویژه شود. نقش‌آفرینی در رسانه‌های جمعی، اجتماعی (اعم از برخط و غیربرخط) تصویر محور، صدا محور و یا متن‌محور معطوف به اشاعه علم‌وفناوری، گفتمان‌سازی عمومی و بهبود رؤیت‌پذیری فعالیت‌های علمی و فناورانه، فعالیت در شبکه‌های اجتماعی با مضمون تخصصی رشته عضو هیئت‌علمی براساس تعداد دنبال‌کنندگان، از مصادیق اثرگذاری اجتماعی هستند.»
داوودی در تکمیل توضیحاتش می‌گوید: «در این ماده به اثرگذاری‌های اقتصادی و حاکمیتی نیز اشاره شده است. نکته مهم این موضوع، عمومی‌کردن دانش تخصصی و دانشگاهی اعضای هیئت‌علمی در فضای عمومی جامعه است. به‌نحوی‌که اساتید دانشگاه‌ها به سمت ترجمه مفاهیم علمی دانشگاهی به زبان عمومی و حتی در سطوح دانش‌آموزی به انواع مختلف شکل، قالب و متد، ترغیب شوند و امتیاز بگیرند درحالی‌که پیش‌ازاین به این نوع فعالیت‌های اعضای هیئت‌علمی، توجه زیادی نمی‌شد.»

ترسیم 3 مسیر برای فعالیت‌های فناورانه و نوآورانۀ استادان علوم‌انسانی

یکی دیگر از مباحث که آیین‌نامه ارتقای علوم‌انسانی به دنبال آن است، سوق‌دادن اساتید به فعالیت‌های نوآورانه و فناورانه است؛ مسیری که قطعاً تفاوت‌های اساسی با فعالیت‌های حوزه علوم پایه، فنی و مهندسی و علوم‌تجربی دارد. معاون برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری شورای تحول و ارتقای علوم‌انسانی شورای‌عالی انقلاب‌فرهنگی درباره چگونگی اجرای این بند در حوزه علوم‌انسانی، اجتماعی و هنر می‌گوید: «پژوهش‌های صورت‌گرفته و جمع‌بندی جلسات نخبگانی در کارگروه فناوری و نوآوری شورای تحول و ارتقای علوم‌انسانی که یکی از کارگروه‌های با مأموریت ویژه است نشان می‌دهد علوم‌انسانی، اجتماعی و هنر، برخلاف تصور رایج، نه‌تنها در خلق فناوری سهم دارند، بلکه در فرایند نوآوری نیز می‌توانند نقشی بنیادین ایفا کنند. به‌عبارت‌دیگر علوم‌انسانی، اجتماعی و هنر می‌توانند از سه مسیر متفاوت در تولید فناوری و نوآوری مشارکت داشته باشند.»
به گفته او، در رویکرد نخست، این علوم به‌مثابه یکی از ورودی‌های کلیدی در توسعه فناوری‌های ملموس، از مرحله ایده‌پردازی و امکان‌سنجی تا طراحی محصول، تحلیل بازار، برندسازی، تجربه کاربری و خدمات پس از فروش ایفای نقش می‌کنند. این رویکرد بر آن است که نشان دهد تخصص‌های رفتاری، روان‌شناختی، زیبایی‌شناختی، اقتصادی و ارتباطی موجود در این علوم می‌تواند زنجیره ارزش یک محصول فناورانه را از منظر انسانی و فرهنگی تکمیل کند و زمینه موفقیت آن در بازار را فراهم آورد. داوودی به رویکرد دوم این حوزه اشاره و تصریح می‌کند: «این علوم خود منشأ تولید محتوا و معنا هستند که در بستر فناوری‌های سخت همچون واقعیت مجازی، هوش مصنوعی، پلتفرم‌های دیجیتال و چاپ سه‌بعدی به محصولات و خدمات قابل‌عرضه تبدیل می‌شوند. صنایع فرهنگی و خلاق، خدمات دیجیتال در حوزه حقوق و روان‌شناسی، پلتفرم‌های تولید محتوا، طراحی مد و پوشاک، نمونه‌هایی از کاربرد این رویکرد در فضای واقعی کشور هستند. در این مسیر، خلاقیت، هویت فرهنگی، روایت‌پردازی و زیبایی‌شناسی به‌مثابه دارایی‌های علوم‌انسانی، از طریق فناوری‌های نوین قابل بازتولید و بهره‌برداری می‌شوند.» معاون برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری شورای تحول و ارتقای علوم‌انسانی شورای‌عالی انقلاب‌فرهنگی ادامه می‌دهد: «در رویکرد سوم، علوم‌انسانی، اجتماعی و هنر به‌صورت مستقل و بدون تکیه بر فناوری‌های سخت، خالق فناوری‌های نرم همچون سیاست‌گذاری، اسناد ملی، منشور‌ها، قواعد حرفه‌ای و نظام‌نامه‌های اخلاقی هستند. این حوزه‌ها از طریق نهاد‌هایی همچون اندیشکده‌ها، با تحلیل‌های نظری و اجتماعی، راهکار‌های سیاستی، چهارچوب‌های اخلاقی و فرهنگی، استاندارد‌ها و سازوکار‌های نرم را برای حکمرانی، نظام اجتماعی و حرفه‌ای کشور تولید می‌کنند.» او ادامه می‌دهد: «این ماده نه‌تنها تلاش‌ها و خلاقیت‌های اعضای هیئت‌علمی در عرصه‌های فناوری و نوآوری با تعاریف سه‌گانه‌ای را که اشاره کردم موردتوجه قرار می‌دهد و برای آن‌ها امتیاز ویژه قائل است، بلکه منجر به جهت‌دهی هدفمند و هوشمند جامعه دانشگاهی کشور خواهد شد.»
داوودی معتقد است: «در سال‌های گذشته توسعه زیست‌بوم فناوری و نوآوری بیشتر از جنس سخت‌افزاری آن بوده و به حوزه‌های علوم‌انسانی و اجتماعی که به‌مثابه نرم‌افزار و سیستم‌عاملند توجهی نشده است. امیدواریم آیین‌نامه ارتقای جدید و البته سایر فعالیت‌های در دست اقدام در شورای تحول، تا اندازه قابل‌توجهی این نقیصه را جبران کند.»

از برخی استادان نباید انتظار کار پژوهشی داشته باشیم

آنچه در این میان دارای اهمیت است، اینکه چه بخواهیم و چه نخواهیم بخشی از اساتید تمایلی به فعالیت‌های فناورانه و نوآورانه یا ارتباط‌گیری با سازمان‌ها و نهاد‌های مختلف برای ایفای نقش اثرگذاری اجتماعی‌شان ندارد اما این بدان معنی نیست که بخواهیم آن‌ها را از ارتقای مرتبه علمی‌شان محروم کرد. اساتیدی که می‌توانند از بند‌های مربوط به آموزش بهره بگیرند. داوودی نیز با تأیید این مسئله می‌گوید: «با به‌روزشدن آیین‌نامه ارتقا و دیده‌شدن مسائل و مشکلات اعضای هیئت‌علمی، مسیر‌های ارتقا بازنگری شده و سه مسیر اصلی آموزشی، پژوهشی و آموزشی-پژوهشی و دو زیرمسیر حل مسئله و لبه دانشی ذیل مسیر‌های پژوهشی و آموزشی-پژوهشی ایجاد شده است.» او در توضیح بیشتر این مسئله ادامه می‌دهد: «برخی اساتید ما ذاتاً معلمند و نباید از آن‌ها خیلی انتظار کار پژوهشی و مقاله داشت. یا در برخی رشته‌ها مثل فلسفه یا رشته‌های ذیل گروه هنر، تولید مقاله علمی به‌راحتی میسر نیست یا زمان‌بر است. با رویکرد جدید اساتیدی هم که در مسیر پژوهش‌های لبه دانشی و حوزه‌های بنیادین علم فعال هستند و یا اساتیدی که نگاه حل مسئله دارند همگی زمینه ارتقایشان وجود داشته باشد.» معاون برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری شورای تحول و ارتقای علوم‌انسانی شورای‌عالی انقلاب‌فرهنگی صحبت‌هایش را برای چگونگی ارتقای این دسته از اساتید این‌طور جمع‌بندی می‌کند: «به طور مشخص باید گفت که در ماده آموزشی عناوینی از قبیل سرآمدی آموزش، دانش‌پژوهی آموزشی، سرآمدی شاگردپروری، نوآوری در موضوع، روش، محتوا و کارآمدی پررنگ دیده شده یا در ماده پژوهشی، سرآمدی پژوهش برای پژوهشگران یا در مورد اصحاب هنر، به آثار هنری تولیدشده، اجراشده یا ارائه شده و همچنین مکتوب‌سازی تجارب زیسته علمی و هنری استادکار‌های تجربی دانشکده‌ها و هنرمندان سنتی بیرون از آکادمی، با هدف زنده نگه‌داشتن هنر‌های بومی، توجه ویژه شده است.»