فرمول احیای ظرفیت‌های خاموش دانشگاه

سارا طاهریخبرنگار

 دانشگاه آزاد اسلامی در سال‌های اخیر با رویکردی نوین به توسعه فعالیت‌های کشاورزی، دامپروری و شیلات، گام‌های مؤثری برای بهره‌وری از دارایی‌های راکد و بلااستفاده خود برداشته است. روندی که با تأکید شهید دکتر طهرانچی و حمایت مستقیم صندوق‌های پژوهش و فناوری دانشگاه آغاز شد، علاوه بر افزایش درآمد‌های غیرشهریه‌ای، زمینه‌ای را برای ترکیب علم و آموزش با اجرای پروژه‌های عملی فراهم کرد. حالا در استان‌های مختلف کشور، واحد‌های دانشگاه آزاد با شناسایی و احیای مجموعه‌های غیرفعال مثل زمین‌های بلااستفاده، طرح‌هایی را اجرا کرده‌اند که نشان‌دهنده ظرفیت‌های بالقوه و بالفعل این دانشگاه در بخش‌های تولیدی است. ظرفیت‌هایی که البته تا پیش از این شناخته نشده بودند و در دوره شهید طهرانچی به فعلیت رسیدند.
از پرورش گوسفند دوقلوزا در واحد ساوه که با هدف بهبود نژاد دام آغاز شده، تا توسعه مزارع پرورش ماهیان گرمابی در اهواز که در سال اول درآمدی قابل توجه کسب کرده است. در حوزه شیلات نیز، احیای رشته‌های تعطیل شده در چابهار با جذب دانشجویان جدید و اجرای پروژه‌های نوآورانه پرورش میگو و ماهی در قفس، گام بلندی در جهت توسعه پایدار در سواحل مکران برداشته شده است. این تحولات در کنار نقش‌آفرینی جدی دانشگاه در حوزه امنیت غذایی، هم باعث کسب درآمد‌های غیرشهریه‌ای شده است و هم به ایجاد فرصت‌های جدید علمی و پژوهشی برای اعضای هیئت علمی و دانشجویان منجر شده و حتی مسیر دانشگاه را به سمت به کارگیری دانش در میدان عمل هدایت کرده است. در این گزارش تلاش کرده‌ایم 10 نمونه از موفقیت طرح‌های اقتصادی و کشاورزی در واحد‌های مختلف دانشگاه آزاد را بررسی کنیم که در ادامه از نظر می‌گذرانید. 

احیای مزرعۀ 47 هکتاری واحد اسلامشهر 

بخش اعظم زمین ۴۷ هکتاری دانشگاه آزاد واحد اسلامشهر سال‌ها بی‌حاصل و البته بدون آب مانده بود. بخشی از آن روی کاغذ به مزرعه‌ای تبدیل شده بود که سال‌ها اجاره داده می‌شد؛ این در حالی بود که دکتر طهرانچی در سخنانی صراحتاً اعلام کرده بود: «بنگاه‌داری نمی‌کنیم و اجاره دادن زمین در دانشگاه آزاد ممنوع است.» با پیشنهاد و پیگیری رئیس فقید دانشگاه، سیاست در واحد اسلامشهر نیز تغییر کرد و اواخر سال 1403 ورق برگشت. سال گذشته با کمک و مشارکت اعضای هیئت علمی، هیئت ‌عامل کشاورزی در این واحد تشکیل شد. اما پیش از شروع به فعالیت کشاورزی مانع بزرگی سر راه قرار داشت؛ زمین ۱۵ سال فاقد سهمیه آب بود. اعضای هیئت علمی گروه‌های مهندسی برای رفع این چالش دست به کار شدند و موفق شدند تا آب را به زمین برسانند. 

یک تیر و چند نشان با تغییر کاربری زمین متروکۀ واحد مهاباد

دانشگاه آزاد واحد مهاباد سال‌ها مالک یک زمین 12 هکتاری بود که نه استفاده آموزشی مشخصی از آن می‌شد، نه بهره‌برداری اقتصادی. زمینی که روزگاری قرار بود پایگاه توسعه علمی در حوزه گیاه پزشکی و هواشناسی کشاورزی باشد، در عمل به حال خود ر‌ها شده بود. اما همین زمین، حالا به یکی از دارایی‌های مهم واحد مهاباد تبدیل شده؛ زمینی که هم عرصه‌ای برای پژوهش دانشجویان رشته‌های کشاورزی است و هم منبعی درآمدزا برای دانشگاه. 

تحولی که در سال ۱۴۰۲ در این زمین رخ داد، نقطه‌عطفی در عملکرد این واحد دانشگاهی بود. زمین ۱۲ هکتاری که پیش‌تر تنها ۲۳ درصد پیشرفت فیزیکی داشت، با برنامه‌ریزی جدید و پیگیری‌های دانشگاه، ظرف کمتر از یک سال به پیشرفت صددرصدی رسید. اکنون ۲ هکتار از زمین به کلینیک گیاه پزشکی اختصاص پیدا کرده و ۱۰ هکتار دیگر به زیر کشت چغندرقند و گندم رفته است.

احیای استخر‌های راکد جان تازه‌ای به باغ‌ها داد

وقتی هیئت عامل کشاورزی در دانشگاه آزاد استان یزد در سال گذشته تشکیل شد، چشم‌اندازی روشن در نظر داشت؛ بازگشت زمین‌ها و استخر‌هایی که سال‌ها ر‌ها شده بودند به چرخه بهره‌وری. نتیجه اما فراتر از پیش‌بینی‌ها بود؛ هم درختان نخل و پسته جانی دوباره گرفتند و هم تولید ماهی رونق گرفت. 

داستان از استخر بزرگ دانشگاه آزاد بافق آغاز شد. استخری با طراحی حرفه‌ای که سال‌ها بلااستفاده مانده بود. با ورود تیم کشاورزی، این ظرفیت فراموش‌شده به ۱۶ استخر کوچک‌تر تقسیم و زمینه برای شروع پرورش ماهی فراهم شد. در یک سال، دو دوره پرورش قزل‌آلا و سپس تیلاپیا در این مجموعه انجام شد و دانشگاه با دریافت وام از صندوق پژوهش و فناوری، توانست سیستم آبیاری را اصلاح و مصرف آب را بهینه‌سازی کند. کار به همین‌جا ختم نشد و همین بهینه‌سازی آبی تأثیر غیرمنتظره‌ای به دنبال داشت و نخل‌ها و باغ‌های پسته‌ای که در رکود به سر می‌بردند، حالا سرسبز و زنده شده‌اند. درواقع با یک تیر دو نشان‌ زده شد؛ استخر‌هایی که زمانی بلااستفاده بودند، نه تنها ماهی تولید می‌کنند بلکه به درختان نیز آب و جان می‌رسانند. 

وقتی گوسفند‌های دوقلوزا جای خالی بودجه را پر کردند

در گوشه‌ای از زمین‌های دانشگاه آزاد واحد ساوه، سال‌ها یک گاوداری خاموش، نشانی از روز‌های پررونق گذشته‌اش را با خود حمل می‌کرد؛ دیواری فروریخته، سقفی فرسوده و هیچ صدایی جز سکوت. همه‌چیز از جایی تغییر کرد که رئیس فقید دانشگاه تصمیم گرفت نگاه تازه‌ای به این دارایی‌های بلااستفاده شود و پایلوت طرح تولید بره «هترو» و «همو» به منظور افزایش ظرفیت دوقلوزایی توسط یکی از استادان توانمند گروه کشاورزی و علوم دامی دانشگاه آزاد واحد ساوه اجرا شود. 

کار ابتدا با ۲۰ رأس دام شروع شد؛ اقدامی کوچک برای سنجش امکان‌پذیری و بازده اقتصادی پروژه. این گام نخست اما با موفقیت همراه شد و نشان داد زمین و سازه‌های خاک خورده دانشگاه همچنان نفس می‌کشند. همین تجربه باعث شد این واحد برای توسعه طرح، از صندوق نوآوری و فناوری دانشگاه آزاد درخواست وام کند و درنهایت، طرح پرورش دام به عنوان یک پروژه دانش‌بنیان با دریافت ۳ میلیارد تومان وام، وارد فاز اجرایی شود. 

«نان کامل» پاسخ فناورانه به دغدغۀ امنیت غذایی

دانشگاه آزاد استان البرز یکی دیگر از دانشگاه‌هایی است که توانسته از ظرفیت‌های بلااستفاده یا کم‌استفاده خود به شکل بهتری مولد کند. سال‌ها دو قطعه زمین بزرگ در ماهدشت و مهرشهر کرج، از چرخه اصلی آموزش و تولید خارج مانده بودند؛ زمین‌هایی که یا برای کشت محدود علوفه مورد استفاده قرار می‌گرفتند یا در حاشیه‌ای از دانشگاه، در حال فراموشی بودند. اما تغییر نگاه در مدیریت دانشگاه آزاد باعث شد این ظرفیت‌های خاک خورده به موتور محرک توسعه علمی، فناورانه و اقتصادی واحد تبدیل شوند. 

«مرکز فرآوری نان کامل» پروژه‌ای است که در یکی از این اراضی و در مهرشهر اجرا شد. پروژه‌ای که مستقیماً به دست شهید طهرانچی افتتاح شد. خاطره چند چانه نانی که به دست دکتر طهرانچی آماده شد و در تنور قرار گرفت، هنوز در ذهن فعالان این مرکز هست. 

درآمد 30 میلیارد تومانی از مولدسازی با پرورش ماهیان گرمابی

دانشگاه آزاد واحد اهواز سال‌ها بخشی از دارایی‌های فیزیکی و امکانات خود را در اختیار افراد یا نهاد‌ها قرار داده بود؛ مجموعه‌هایی مانند برخی از زمین‌ها، گاوداری، مرغداری و گوسفندداری که در واحد‌های اهواز، ایذه و بهبهان یا تعطیل شده و یا با قیمت پایین اجاره داده شده بودند و عملاً نسبت مستقیم با فضای آموزش و پژوهش دانشگاه نداشتند. 

این روند اما در سال ۱۴۰۳ با تصمیم مدیریتی متوقف شد. واحد با دستور و تأکیدات شهید طهرانچی تصمیم گرفت به جای ادامه سیاست اجاره دادن اماکن، خود مستقیماً وارد میدان شود. بنابراین دارایی‌های راکد و مجموعه‌های غیرفعال احیا شدند، مدیریت واحد‌های دامپروری و کشاورزی به خود دانشگاه بازگشت و پروژه‌ای در ابعادی بزرگ کلید خورد. 

زمین بلااستفاده واحد اهواز در سال 1402 تبدیل به استخر پرورش ماهی شد. فاز اول پروژه در زمینی به مساحت ۲۸ هکتار آغاز شد که به ماهیان گرمابی اختصاص یافت. این پروژه در سال بعد گسترش پیدا کرد و به سطح ۴۲ هکتار رسید. آن طور که شهرام لک، رئیس دانشگاه آزاد استان خوزستان گفته نتیجه این تغییر رویکرد شگفت‌انگیز بود و درآمد ۳۰ میلیارد تومانی تنها در یک سال را به دنبال داشت. این عدد، دانشگاه آزاد اهواز را وارد مرحله تازه‌ای از خودکفایی و تحول مالی کرد. 

مرکز تحقیقاتی لاهیجان چگونه قطب پرورش ماهی خاویاری شد؟ 

در منطقه‌ای آرام و مرطوب نزدیک ساحل دریای خزر، ساختمانی در چمخاله لنگرود سال‌ها صرفاً کارکردی آموزشی داشت. مرکزی که با عنوان مرکز تحقیقات علوم شیلاتی و فنون دریایی دکتر کیوان که در سال 1385 راه‌اندازی شد و به آموزش دانشجویان رشته شیلات اختصاص داشت. ساختمانی که با کاهش پذیرش دانشجو در این رشته به‌تدریج خاموش شد و ظرفیت آن بلااستفاده ماند اما در جریان تحولات اخیر دانشگاه به یکی از مراکز فعال پرورش ماهیان خاویاری تبدیل شده است. 

تحول از جایی آغاز شد که برداشت اولیه خاویار از همین مرکز صورت گرفت؛ پروژه‌ای که اگرچه کوچک بود، اما نشان داد ظرفیت تولید وجود دارد. همین موفقیت اولیه باعث شد شهید دکتر طهرانچی، دستور توسعه این مرکز را صادر کند. در آخرین ماه حضور او در دانشگاه آزاد، تسهیلاتی از صندوق پژوهش و فناوری به این پروژه اختصاص یافت و با اخذ مجوز‌های لازم، مسیر برای توسعه مرکز، هیئت عاملی شدن و تأسیس سرای نوآوری فناوری‌های شیلاتی هموار شد. 

زمین‌های بلااستفادۀ واحد آزادشهر نهالستان شدند

دانشگاه آزاد واحد آزادشهر پنج هکتار زمین داشت که پیش‌تر بخشی از آن برای کشت شالی استفاده می‌شد، اما کمبود آب باعث شده بود فقط دو هکتار از زمین زیر کشت برود و سه هکتار بلااستفاده باقی بماند. همین دغدغه باعث شد تا دکتر طهرانچی در سال 1402 در جلسه‌ای به مسئولان واحد آزادشهر پیشنهاد داد تا به سمت کشت محصولاتی بروند که میزان آب مصرفی کمتری دارند. به همین دلیل بود که از پاییز همان سال، طرح نهالستان روی همین زمین‌ها آغاز شد؛ پروژه‌ای که هدف آن کاشت نهال‌های مثمر و غیرمثمر با استفاده از سیستم نوین آبیاری قطره‌ای بود. این شیوه آبیاری نه‌تنها مصرف آب را به شکل قابل توجهی کاهش داد، بلکه امکان بهره‌برداری از تمام پنج هکتار زمین را فراهم کرد. نهالستان واحد آزادشهر شامل انواع نهال‌های آلو، خرمالو، زردآلو، گیلاس و همچنین زیتون تلخ و نهال سپیدار است که برای مناطق خشک مناسب هستند. نکته قابل توجه این است که این پروژه علاوه بر درآمدزایی و حفظ منابع آبی، فضایی عملی و آموزشی برای دانشجویان رشته گیاه‌پزشکی فراهم کرده تا بتوانند از نزدیک درگیر فعالیت‌های کشاورزی شوند و تجربه عملی کسب کنند.

کاشت کاکتوس‌ها در دل زمین‌های شوره‌زار

در حاشیه شمال شهر جهرم، جایی که خاکش به جای کشاورزی، معمولاً میزبان خار و خاشاک است، ردیف‌هایی از کاکتوس‌های سبز جان گرفته‌اند. تا همین چند سال پیش، بخشی از زمین‌های دانشگاه آزاد اسلامی واحد جهرم درختان زیتونی را در خود جای داده بود؛ درختانی که مربوط به طرح قدیمی طوبی بودند، اما نه ثمری داشتند و نه فایده‌ای برای دانشگاه. درختانی به اصطلاح نرک و بی‌ثمر! آب کم، خاک شور و ساختار غیراقتصادی، این اراضی را به زمینی بلااستفاده بدل کرده بود؛ تا اینکه ایده‌ای در شورای راهبردی کشاورزی دانشگاه آزاد شکل گرفت و قرار شد از این زمین‌ها به شکل بهتری استفاده شود.  نخستین جرقه این تغییر به پیشنهاد مستقیم شهید دکتر طهرانچی ‌زده شد؛ او با تأکید بر بهره‌وری املاک دانشگاهی، تیمی را از شورای راهبردی کشاورزی به منطقه اعزام کرد و به سرعت ایده را به طرح رساند.

احیای رشتهٔ شیلات در واحد چابهار

رشته شیلات در دانشگاه آزاد اسلامی واحد چابهار، سال‌ها بود که به دلایل مختلفی تعطیل مانده بود؛ رشته‌ای که می‌توانست متناسب با ظرفیت‌های منحصربه‌فرد سواحل مکران، نقشی کلیدی در توسعه علمی، اقتصادی و زیست‌محیطی منطقه ایفا کند. اما سرانجام در سال ۱۴۰۳، پس از 15 سال تعطیلی بالاخره، این رشته دوباره احیا شد. پروژه‌ای که منشأ این تغییر شد، طرح پرورش میگو در منطقه گواتر است؛ خلیجی کوچک و قدیمی در طول ساحل مکران در دریای عمان. در سال ۱۴۰۳، دانشگاه موفق شد از یک مزرعه ۲۰ هکتاری، ۳۰ تن میگو برداشت کند. فاز بعدی این پروژه برای سال ۱۴۰۴ طراحی شده و قرار است دو مزرعه جدید هرکدام به وسعت ۴۰ هکتار، با هدف برداشت ۷۰ تن میگو ایجاد شود. 

گزارش کامل را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.