برندگان و بازندگان جنگ روسیه و اوکراین

بسیاری از کارشناسان، جنگ اوکراین را به‌عنوان یک نقطه‌عطف تاریخی معرفی می‌کنند که منجر به تضعیف هژمونی غرب شد و گذار به نظم چندقطبی در دنیا را تسریع کرد؛ موضوعی که اکنون بعد از گذشت بیش از سه سال از آغاز جنگ، خود را در آمارهای حوزه انرژی و تجاری روسیه و شرکای جدید او نمایان کرده است. روسیه با تولید بیش از 20 میلیون بشکه نفت و گاز در روز، بعد از آمریکا، دومین تولیدکننده بزرگ منابع هیدروکربوری دنیاست که دارای اقتصاد نفتی بوده و عمده مقاصد صادرات انرژی ارزان این کشور تا پیش از جنگ اوکراین به کشورهای اروپایی ختم می‌شد. این صادرات، شامل سه میلیون بشکه در روز نفت و فرآورده‌های نفتی و 140 میلیارد مترمکعب گاز طبیعی بوده است.

گذار به نظم جدید با انرژی ارزان روسیه

هفته گذشته بود که اتحادیه اروپا هجدهمین بسته تحریمی خود علیه صنعت نفت و گاز روسیه را اعمال کرد، اما روس‌ها از همان ابتدای جنگ، تصمیم خود را گرفته بودند، حرکت از بازار انرژی غرب به شرق و افزایش تجارت با کشورهای درحال‌توسعه. سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه در مصاحبه‌ای در 25 جولای 2022 گفت: «ما تقاضای لغو تحریم‌ها را نداریم. تحریم‌ها مشکلاتی هستند که باید جداگانه به آن‌ها پرداخته شود. ما در حال حاضر اقتصاد خود را بر پایه شرکای قابل‌اعتماد می‌سازیم نه کسانی که یک‌بار دیگر بی‌لیاقتی خود را ثابت کرده‌اند.» سخنگوی کرملین نیز در 1 دسامبر سال 2023 صراحتاً اعلام کرد: «روسیه با این فرض کار می‌کند که تحریم‌های آمریکا و متحدانش علیه این کشور برای سال‌های طولانی ادامه خواهد داشت. ما شک نداریم آمریکا به تلاش برای اعمال فشار بر روسیه و کل سیستم روابط تجاری و اقتصادی ادامه خواهد داد. روسیه برای جبران کاهش تجارت با غرب به چین، هند و دیگر بازارهای خاورمیانه، آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین روی آورده است.» بدین ترتیب نفت و گاز ارزان روسیه، به‌جای استفاده در بازار اروپا و کمک به توسعه و رشد اقتصادی کشورهای اروپایی به سمت چین و هند و شرق آسیا سرازیر شد، درنتیجه اکنون کشورهایی که تهدیدی برای هژمونی آمریکا محسوب می‌شدند، با استفاده از این انرژی ارزان، با سرعت بیشتری به سمت توسعه و گذار به نظام چندقطبی دنیا حرکت می‌کنند.

2 میلیون بشکه‌ای که از اروپا به هند و چین رفت

در تصویر 1، مقاصد صادرات نفت خام روسیه به تفکیک بزرگ‌ترین واردکنندگان آورده شده است. طبق آمار مؤسسه کپلر، میزان صادرات نفت خام روسیه پیش از جنگ اوکراین و در شرایط غیرکرونایی، نزدیک به 1.8 میلیون بشکه در روز بود اما اکنون در سال 2025 به کمتر از 300 هزار بشکه در روز رسیده و تقریباً 1.5 میلیون بشکه کاهش یافته، همچنین صادرات نفت روسیه به ترکیه نیز از حدود 500 هزار بشکه در روز به صفر سقوط کرده است. در مقابل، فروش نفت روسیه در بازار چین و هند رشد چشمگیری داشته و اکنون روس‌ها با کنارزدن عربستان و عراق به ترتیب به بزرگ‌ترین صادرکننده نفت به چین و هند تبدیل شده‌اند. طبق آمار مؤسسه کپلر، میزان صادرات نفت روسیه به هند از تقریباً صفر به 1.65 میلیون بشکه و میزان صادرات نفت روسیه به چین از کمتر از 700 هزار بشکه به 1.1 میلیون بشکه افزایش یافته است. افزایش 1.6 میلیون بشکه صادرات نفت به هند و 400 هزار بشکه‌ای به چین، درحالی توسط روسیه بعد از جنگ اوکراین رقم خورد که تخفیف‌های اعطایی در هر بشکه در برخی برهه‌های زمانی به 40 دلار نیز رسید ولی اکنون این رقم به کمتر از 10 دلار افت پیدا کرده است. در هر صورت، این چرخش روسیه از بازار اروپا به شرق آسیا، انرژی ارزانی را در اختیار هند و چین به‌عنوان بازیگران مؤثر در نظم آینده دنیا قرار داد. شاید برخی تصور کنند در دوران گذار به نظم جدید کشور هند کاملاً همسو با هژمونی آمریکاست اما اختلاف دو کشور در ماجرای همکاری با روسیه کاملاً مشخص بوده و در پاسخ ساویو رودریگز، رهبر حزب بهاراتیا جاناتا، به لفاظی‌های ضدهندی سناتور لیندسی گراهام هویدا شده است. وی در پاسخ به این سناتور آمریکایی گفت: «خرید نفت روسیه توسط هند «پول خون» نیست؛ این تصمیمی است که برای محافظت از مردم هند در برابر قیمت‌های بالای انرژی درطول بی‌ثباتی جهانی گرفته شده که بخش عمده‌ای از آن توسط سیاست‌های غرب ایجاد شده است.»
رهبر حزب بهاراتیا جاناتا ادامه داد: «فراموش نکنیم، آمریکا و متحدانش وقتی که برایشان مناسب بوده، با رژیم‌هایی بسیار بدتر تجارت کرده‌اند. ریاکاری در لفافه ژست‌های اخلاقی، هند را تحت‌تأثیر قرار نمی‌دهد. اگر آمریکا شرکای قابل‌اعتمادی در آسیا می‌خواهد، باید یاد بگیرد که با احترام تعامل کند، نه با ارعاب کار خود را پیش ببرد.»

چرخش 157 میلیارد دلاری تجارت روسیه بعد از جنگ اوکراین

همچنین بعد از جنگ اوکراین، تجارت روسیه نیز از اروپا به سمت هند و چین چرخش پیدا کرد. تصویر 2، وضعیت تجارت روسیه با اتحادیه اروپا را نمایش می‌دهد که طبق آن، حجم تجارت طرفین از 253 میلیارد دلار در سال 2021 به 67 میلیارد دلار در سال 2024 کاهش یافته و افتی 73.5 درصدی معادل 186 میلیارد دلار را تجربه کرده است.
بررسی‌های «فرهیختگان» نشان می‌دهد تراز تجاری روسیه با اتحادیه اروپا نیز از مثبت 75 میلیارد دلار در سال 2021 به مثبت 4.5 میلیارد دلار در سال 2024 کاهش یافته تا با ایجاد تراز تجاری، تسویه ارزی مبادلات تجاری برای روسیه تحت تحریم‌های غرب راحت‌تر صورت بگیرد. همزمان با افت تجارت روسیه و اتحادیه اروپا، تجارت این کشور با هند افزایش‌یافته و طبق تصویر 3، از 10.7 میلیارد دلار در سال 2021 به 69.4 میلیارد دلار در سال 2024 جهش‌یافته و 6.5 برابر شده است. به بیان دیگر تجارت روسیه و هند بعد از جنگ اوکراین به میزان حدود 59 میلیارد دلار افزایش‌یافته است. تراز تجاری روسیه با هند نیز از مثبت 5.7 میلیارد دلار در سال 2021، به مثبت 62 میلیارد دلار در سال 2024 افزایش یافته است. طبق تصویر 2، بعد از جنگ اوکراین، واردات روسیه از هند تغییری نکرده و تنها با افزایش صادرات نفت، میزان کل صادرات روسیه به این کشور جهش یافته است.
طبق تصویر 4، بعد از جنگ اوکراین، تجارت روسیه و چین نیز افزایش قابل توجهی یافته و از 147 میلیارد دلار در سال 2021 به 245 میلیارد دلار در سال 2024 رسیده است و با رشدی 66 درصدی به میزان 98 میلیارد دلار بیشتر شده است. تراز تجاری روسیه با چین نیز از مثبت 11 به 15 میلیارد دلار رسیده. چین و روسیه یک نمونه موفق از دلارزدایی در دنیا هستند که بعد از فوریه سال 2022 برای رهایی از دلار برنامه‌ریزی کرده و اکنون 92 درصد از تجارت 245 میلیارد دلاری خود را با ارزهای ملی خود؛ یعنی یوآن و روبل انجام می‌دهند. نکته جالب اینکه هر چقدر از تجارت روسیه با اتحادیه اروپا کاسته شده، در تجارت این کشور با هند و چین جبران شده است. طبق آمار بعد از جنگ اوکراین، تجارت روسیه با اتحادیه اروپا 186 میلیارد دلار کاهش و تجارت این کشور با هند و چین 157 میلیارد دلار افزایش یافته است.

هم‌افزایی اعضای اصلی بریکس بعد از جنگ اوکراین

روسیه، چین و هند، سه کشور اصلی عضو بریکس هستند که در نظم آینده دنیا جایگاه ویژه‌ای خواهند داشت. فریدون برکشلی، رئیس گروه مطالعات انرژی وین گفت: «پنج عضو مؤسس بریکس، احتمالاً شورای امنیت جهان آتی را تشکیل می‌دهند. همان‌طور که شورای امنیت کنونی را کشورهای پیروز در جنگ جهانی دوم شکل دادند.»
نکته جالب اینکه جنگ اوکراین، همکاری‌های این سه کشور در حوزه انرژی و تجاری را افزایش داد و نتیجه آن رسیدن انرژی ارزان به دو غول اقتصادی دنیا یعنی هند و چین به‌عنوان اقتصادهای نوظهور بود و روسیه را نیز از دام تحریم‌های غرب نجات داد تا سرعت گذار به نظم جدید جهانی بیشتر از گذشته شود.