تاریخچه روابط فرهنگی رژیم اسرائیل و آمریکا چگونه است؟

محمدعلی یزدانیار: هر دو اشغالگرند، یکی سرخپوست‌ها را قتل عام کرد و دیگری فلسطینیان را آواره. هر دو از صادرات بریتانیای کبیر در جهان هستند و هر دو بر اساس اصل مهاجرت بنا شده‌اند. یکی از ابتدا قرار بود خانه‌ای برای یهودیان باشد و دیگری از همان آغاز سرزمین فرصت‌ها بود برای هر کسی که سرش به تنش بیرزد. اکثریت جمعیت هر دو هم سفیدپوست هستند. بنابراین بین این دو باید روابط فرهنگی پررنگی هم برقرار باشد، در این شماره از «وقایع اسرائیلیه» نگاهی انداخته‌ایم به روابط فرهنگی رژیم عبری و آمریکا. 

از تأسیس آمریکا تا قبل از تأسیس رژیم چه روابط فرهنگی‌ای بین یهودیان و آمریکا وجود داشت؟ 

از نخستین دهه‌های تأسیس ایالات متحده، یهودیان به عنوان یکی از قدیمی‌ترین گروه‌های مهاجر، نقش سازنده‌ای در شکل‌گیری فرهنگ، اقتصاد و سیاست این کشور ایفا کردند. نخستین گروه‌های یهودی در قرن هفدهم، به ویژه از برزیل و اروپا، به مستعمرات آمریکایی مهاجرت کردند و با تأسیس کنیسه‌هایی مانند «شهریت اسرائیل» در نیوپورت (۱۷۶۳)، نهاد‌های مذهبی خود را بنا نهادند. این جامعه در دوران انقلاب آمریکا (۱۷۷۵-۱۷۸۳) با مشارکت در جنبش استقلال‌طلبی و حمایت مالی از نیرو‌های انقلابی، وفاداری خود به آرمان‌های جدید را نشان داد. در قرن نوزدهم، موج مهاجرت یهودیان از آلمان و اروپای شرقی به دنبال پناه‌جویی از ستم و محدودیت‌های اجتماعی، جمعیت آنان را به بیش از ۲۵۰٬۰۰۰ نفر تا سال ۱۸۸۰ رساند. آنان در شهر‌های بزرگ مانند نیویورک و فیلادلفیا به تجارت، صنعت و فعالیت‌های فرهنگی پرداختند و نهاد‌هایی مانند «بنیاد آموزش عبری» (۱۸۶۷) را برای حفظ هویت دینی در جامعه سکولار ایجاد کردند. هم‌زمان، یهودیان آمریکا با پیوند زدن سنت‌های خود با ارزش‌های لیبرال دموکراسی، در جنبش‌های اجتماعی از جمله الغای برده‌داری و حقوق کارگری مشارکت فعال داشتند. با آغاز قرن بیستم، سازمان‌های صهیونیستی مانند «فدراسیون صهیونیست آمریکا» (۱۹۱۸) شکل گرفتند، اما تمرکز اکثر یهودیان تا پیش از جنگ جهانی دوم بر ادغام در جامعه آمریکا و مقابله با یهودستیزی داخلی بود، نه پروژه‌های دیگر در فلسطین و اشغال آن. 

در دو دهه ابتدایی تأسیس اسرائیل روابط فرهنگی آن‌ها و آمریکا چگونه بود؟ 

در دو دهه نخست پس از تأسیس اسرائیل (۱۹۴۸-۱۹۶۸)، روابط فرهنگی یهودیان آمریکا و این رژیم بر پایه همبستگی عمیق اما متحول شکل گرفت. اسناد بایگانی دولت اسرائیل نشان می‌دهد که فاجعه هولوکاست، این رژیم را به نماد زنده‌مانده یهودیت تبدیل کرد و پیوند عاطفی بی‌سابقه‌ای ایجاد نمود. گزارش‌های کنگره یهودیان آمریکا در سال‌های ۱۹۵۰ تأیید می‌کند که حمایت مالی و سیاسی از اسرائیل به وظیفه‌ای دینی و فرهنگی برای جامعه یهودی تبدیل شد. دفترچه‌های خاطرات دیوید بن‌گوریون حاکی از تلاش آگاهانه برای جذب روشنفکران یهودی آمریکایی جهت مشروعیت‌بخشی به پروژه صهیونیستی است. پیروزی جنگ شش‌روزه در ۱۹۶۷ نقطه اوج این همبستگی بود که اسرائیل را در ذهنیت جمعی به «قلعه نفوذناپذیر» مبدل ساخت. با این حال، اسناد داخلی سازمان صهیونیستی آمریکا از نگرانی فزاینده نسبت به نسل جوان خبر می‌دهد که تحت تأثیر جنبش حقوق مدنی، سیاست‌های اشغالگرانه را به چالش کشیدند. آرشیو روزنامه هاآرتس در ۱۹۶۵ از ظهور گفتمان انتقادی در محافل دانشگاهی یهودیان آمریکا گزارش می‌دهد که تضاد میان تصویر آرمانی اسرائیل و واقعیت‌های سیاسی آن را برجسته می‌کرد. این دوره شاهد تحولی پارادوکسیکال از اتحاد عاطفی تا شکاف ایدئولوژیک بود. 

تا پایان قرن بیستم این مراودات فرهنگی چگونه پیش رفت؟ 

در دوره ۱۹۶۸ تا پایان قرن بیستم، روابط فرهنگی اسرائیل و یهودیان آمریکا شاهد تحولات بنیادین بود. اسناد بایگانی وزارت خارجه اسرائیل نشان می‌دهد که پیروزی در جنگ ۱۹۶۷ ابتدا موجی از غرور را در جامعه آمریکا ایجاد کرد، اما جنگ یوم کیپور ۱۹۷۳ این اطمینان را متزلزل ساخت. گزارش‌های محرمانه «کمیته روابط آمریکا و اسرائیل» از نگرانی فزاینده نسبت به افول همبستگی خبر می‌داد، به‌ویژه پس از جنگ لبنان ۱۹۸۲ و کشتار صبرا و شتیلا که موجب نخستین اعتراضات سازمان‌یافته یهودیان لیبرال در نیویورک و لس‌آنجلس شد. خاطرات منتشرنشده نخست‌وزیران اسرائیل مانند مناخم بگین و اسحاق رابین حاکی از تلاش برای مهار انتقادات از طریق گسترش برنامه‌های تبلیغی مانند «پروژه تبادل دانشجو» بود. از سوی دیگر، اسناد داخلی «شورای روابط خارجی آمریکا» تأیید می‌کند که نسل جدید یهودیان آمریکا تحت تأثیر جنبش‌های حقوق بشری، سیاست‌های اشغال را به چالش کشیدند. آرشیو روزنامه هاآرتس از رشد گفتمان انتقادی در محافل دانشگاهی خبر می‌دهد، جایی که روشنفکرانی مانند آموس ایلون با انتشار آثار خود در آمریکا، تصویر آرمانی اسرائیل را دگرگون ساختند. وقایع انتفاضه اول (۱۹۸۷) و دوم (۲۰۰۰) این شکاف را تعمیق بخشید، تا جایی که نظرسنجی‌های «کمیته یهودیان آمریکا» در ۱۹۹۵ نشان می‌داد تنها ۶۵ درصد جوانان یهودی نسبت به اسرائیل احساس تعلق دارند. هم‌زمان، رشد جریان‌های ارتدکس در آمریکا که حامی بی‌قیدوشرط اسرائیل بودند، موجب قطبی‌سازی بیشتر در جامعه یهودی شد و سنت‌های فرهنگی مشترک را تحت‌الشعاع تنش‌های ایدئولوژیک قرار داد.

در قرن 21 چه خبر است؟ 

از آغاز قرن بیست‌ویکم تاکنون، روابط فرهنگی اسرائیل و یهودیان آمریکا با چالش‌های بی‌سابقه و قطبی‌سازی فزاینده مواجه شده است. اسناد بایگانی مؤسسه تحقیقاتی «گوتمن» در اورشلیم نشان می‌دهد حملات یازده سپتامبر ۲۰۰۱ ابتدا موجی از همبستگی ایجاد کرد، اما جنگ دوم لبنان (۲۰۰۶) و عملیات سرب (۲۰۰۸) در غزه، شکاف‌های عمیق‌تری پدید آورد. گزارش‌های محرمانه «کمیته یهودیان آمریکا» حاکی از آن است که نسل جوان تحت تأثیر جنبش‌های عدالت‌خواهی، سیاست‌های اشغالگری را به‌طور فزاینده‌ای نقد می‌کنند. آرشیو روزنامه هاآرتس اسنادی از تشدید این گسست پس از تصویب قانون ملیت یهودی (۲۰۱۸) ارائه می‌دهد که واکنش‌های تند سازمان‌هایی چون «یهودیان برای عدالت» را برانگیخت. دفتر خاطرات رسمی نخست‌وزیران اسرائیل از نتانیاهو به بعد، نگرانی از افول حمایت فرهنگی در محافل آکادمیک آمریکا را منعکس می‌کند، جایی که طبق اسناد دانشگاه بن‌گوریون، همکاری‌های علمی با افزایش تحریم‌های دانشگاهی مواجه شده‌است. نظرسنجی‌های «شورای روابط خارجی آمریکا» در ۲۰۲۳ نشان می‌دهد تنها ۴۵ درصد یهودیان زیر ۳۵ سال احساس تعلق به اسرائیل دارند. در مقابل، اسناد داخلی «کنفرانس رؤسای سازمان‌های بزرگ یهودی» از تلاش‌های نهادی برای تقویت روایت صهیونیستی در مدارس عبری آمریکا خبر می‌دهند، اما رشد جریان‌های ضدصهیونیستی مانند «اگر نوترین» این تلاش‌ها را بی‌اثر ساخته‌است. 

بالاخره نهاد‌های فرهنگی اسرائیل در آمریکا چه هستند و چه کارکردی دارند؟ 

در طول دهه‌های اخیر، نهاد‌های فرهنگی متعددی از سوی اسرائیل در آمریکا فعال شده‌اند که مأموریت اصلی آن‌ها تقویت پیوند‌های هویتی و ترویج روایت‌های مطلوب تل‌آویو است. اسناد بایگانی وزارت دیاسپورای اسرائیل نشان می‌دهد کنسولگری‌های فرهنگی این رژیم در شهر‌های عمده آمریکا، محور اصلی اجرای برنامه‌هایی مانند آموزش زبان عبری، برگزاری جشنواره‌های فیلم و تسهیل سفر‌های تبلیغی هنرمندان اسرائیلی هستند. گزارش‌های داخلی «کنفرانس رؤسای سازمان‌های بزرگ یهودی» تأیید می‌کند که نهاد‌هایی چون مرکز فرهنگی مدارس عبری با همکاری آژانس یهود، بر طراحی محتوای آموزشی برای کودکان تمرکز دارند تا روایت تاریخی صهیونیستی را نهادینه کنند. 

از سوی دیگر، اسناد آرشیوی روزنامه هاآرتس از نقش سازمان‌هایی مانند بنیاد برونفمن در تأمین مالی پروژه‌های دانشگاهی برای مقابله با گفتمان انتقادی خبر می‌دهد. همچنین، دفتر ثبت فعالیت‌های «سازمان صهیونیستی آمریکا» نشان می‌دهد برنامه‌های تبادل دانشجو مانند تاگلیت با هدف جذب نسل جوان طراحی شده‌اند، هرچند گزارش‌های اخیر مؤسسه وانو لیر حاکی از کاهش ۴۰ درصدی مشارکت در این برنامه‌ها پس از جنگ با غزه در سال ۲۰۲۳ است.