نظریه‌پردازی در حوزهٔ زنان دغدغهٔ دکتر طهرانچی بود

شاید بسیاری تصور کنند دستاورد‌های دوران شهید طهرانچی در دانشگاه آزاد، تنها محدود به پیشرفت‌های آموزشی، پژوهشی و فناوری بوده است؛ پیشرفت‌هایی که دانشگاه آزاد در این زمینه‌ها سرآمد و فراتر از سایر دانشگاه‌ها ظاهر شد. اما نکته‌ای که اغلب در دانشگاه‌های مختلف مغفول می‌ماند، توجه ویژه به حوزه زنان و خانواده است؛ حوزه‌ای که اگر به درستی مورد توجه قرار گیرد، توانایی تغییر بنیادین و تحول تمام بخش‌های دانشگاه را دارد. نگاه دکتر طهرانچی به زنان و خانواده فراتر از چهارچوب‌های سنتی و دانشگاهی بود؛ نگاهی عمیق و جهانی که زنان را نه‌تنها محور خانواده، بلکه بازیگران کلیدی در فرایند تمدن‌سازی و جامعه‌پردازی می‌داند. این رویکرد نوآورانه و جامع، نشان‌دهنده اعتقاد او به نقش محوری زنان در شکل‌دهی به آینده‌ای روشن است. 
در این گزارش با عاصمه قاسمی، مشاور عالی رئیس دانشگاه آزاد در امور زنان و خانواده به گفت‌وگو نشسته و به بررسی ابعاد مختلف این دیدگاه کلان و اقدامات راهبردی دکتر طهرانچی در ارتقای جایگاه زنان در دانشگاه آزاد و جامعه پرداخته‌ایم. گفت‌وگوی ما با مشاور عالی رئیس دانشگاه آزاد در امور زنان و خانواده دو بخش دارد. بخش اول به بررسی دیدگاه شهید طهرانچی به حوزه زنان و خانواده و بخش دوم به ایده‌ها و اقدامات او در این حوزه اختصاص دارد. در ادامه، مشروح این گفت‌و‌گو را می‌خوانید. 

به عنوان اولین سؤال، نگاه دکتر طهرانچی به مقوله زنان و خانواده را بررسی کنیم. به ویژه این که این نگاه چگونه در حوزه دانشگاهی و فراتر از آن جلوه‌گر شده است؟ 
نگاه دکتر طهرانچی به زنان و خانواده، نگاهی عمیق، دوراندیشانه و بلند مبتنی بر جهان‌بینی الهی بود. این نگاه صرفاً محدود به فضای دانشگاه نبود، بلکه در چهارچوبی تمدنی و جامعه‌پردازی مطرح می‌شد که حتی مسائل جهانی در حوزه زنان و خانواده را نیز در بر می‌گرفت. ایشان معتقد بودند موضوع زنان و خانواده باید از زاویه‌ای کلان دیده شود تا جایی که در برنامه‌ها و بعضا نشست‌هایی که در این حوزه برگزار می‌شد این نگاه جهانی دیده می‌شد. 
برای مثال، زمانی که قانونی شدن همجنس‌گرایی در ایالات متحده به تصویب رسید، واکنش دانشگاه بر پایه همان نگاه کلان و تمدنی ایشان طراحی شد. یا وقتی موضوع نشست حوزه زنان با موضوع زوجیت در دانشگاه مطرح شد، این نشست درواقع پاسخی هدفمند به برخی رویداد‌های فرهنگی جهانی مانند المپیک بود. این نشان می‌دهد نگاه دکتر طهرانچی به مسائل زنان و خانواده، همواره با تحلیل محیط‌های فرهنگی و اجتماعی همراه بود و صرفاً واکنشی یا سطحی نبود. با همین نگاه عمیق و دوراندیشانه تمدنی، الهی و دینی و در یک چشم‌انداز جهانی، حوزه زنان و خانواده را ظرفیت مهمی برای جامعه و دانشگاه می‌دانستند. 

با توجه به شناختی که از دکتر طهرانچی داشتید، نگاه ایشان به نقش زنان در جامعه، چه ویژگی‌هایی داشت؟ چه جایگاهی برای زنان در فرایند جامعه‌پردازی و تمدن‌سازی قائل بودند؟ 
زنان ظرفیت قابل توجهی دارند که می‌توانند در فرایند جامعه‌پردازی و تمدن‌سازی نقش‌آفرین باشند. از آنجا که نگاه آقای دکتر به حوزه زنان و خانواده بسیار عمیق، جهانی و با رویکرد تمدنی بود، بر اهمیت نظریه‌پردازی در این حوزه تأکید داشتند. ایشان معتقد بودند باید بتوانیم با بهره‌گیری از تعالیم دینی و قرآنی و ظرفیت‌های فرهنگی جامعه ایران و همچنین با رویکرد تمدنی که در پی آن هستیم، پس از جریان‌سازی در موضوع زنان، گفتمان‌سازی و نهادسازی کنیم تا زنان جایگاه خود را به دست آورده و از ظرفیت‌ها و استعداد‌های آنان بهره‌مند شده و آن‌ها را شکوفا سازیم. دکتر تأکید داشتند همه این امور باید انجام شود، اما درنهایت مسئله اصلی، تولید گزاره‌های علمی و نظریه‌پردازی درباره زنان است. زمانی که ما بتوانیم موضوعاتی مانند نقش‌آفرینی، اثرگذاری و ظرفیت‌های زنان را که مکرراً درباره آن‌ها گفتمان‌سازی می‌شود، در قالب نظریه‌های علمی تعریف و تبیین کنیم، می‌توانیم با اطمینان بگوییم الگویی داریم که وارد نظریه‌های علمی شده است. هنگامی که این الگو به صورت نظریه علمی مطرح شود، می‌تواند به درستی در سطح جهانی پذیرفته شده و مورد توجه قرار گیرد. به ویژه در شرایطی که موضوع زن همواره یکی از مباحث مناقشه‌برانگیز و چالشی در سطح بین‌الملل بوده دکتر تأکید داشتند در چنین فضایی، نظریه‌پردازی دقیق و علمی درباره زنان یک ضرورت جدی است. 
ایشان نظریه‌پردازی در حوزه زنان را حد اعلای فعالیت‌های حوزه زنان و خانواده در دانشگاه می‌دانستند. از دیدگاه دکتر طهرانچی، اگر ما بتوانیم در این حوزه به نظریه‌هایی مشخص و مبتنی بر گزاره‌های علمی دست یابیم و آن‌ها را وارد جریان علمی کنیم بسیار ارزشمند است. البته این نکته نیز قابل تأمل است که نگاه دکتر به حوزه زنان و خانواده، به ویژه نسبت به دختران دانشجو، نگاهی کاملاً تعالی‌بخش بود. یعنی نگاه به ارتقای این حوزه داشتند. البته ارتقا به معنای درست آن نه صرفاً تشریفاتی یا نمایشی. علاوه بر نگاه قرآنی و نگاه عقلانی به کرامت زن، جایگاه زن و نقش زن در جامعه، تلاش ایشان در این حوزه این بود که هویت زن هم حفظ شود و ارتقا پیدا کنند و در عین حال، خود زنان نیز به جایگاه واقعیشان در جامعه باور پیدا کنند؛ یعنی به عنوان فردی مؤثر، مهم و دارای نقش جدی در ساختار اجتماعی. ما نیز در دفتر امور زنان و خانواده، تمام برنامه‌هایمان را با همین رویکرد طراحی و پیش بردیم. 

درواقع دکتر طهرانچی زنان را به عنوان بخشی راهبردی از فرایند تعلیم و تربیت اجتماعی در نظر می‌گرفتند. 
دکتر طهرانچی وقتی در دانشگاه و در جامعه به موضوع زنان و خانواده نگاه می‌کردند، با همان نگاه عمیق، دوراندیشانه، تمدن‌ساز، الهی و دینی که مبتنی بر یک چشم‌انداز جهانی بود، به حوزه زنان و خانواده نگاه می‌کردند. ایشان معتقد بودند زنان ظرفیت‌هایی بسیار مهم و کلیدی برای دانشگاه و جامعه دارند. بنابراین از آنجایی که دانشگاه را نهادی اجتماعی و مسئول در قبال تعلیم و تربیت اجتماعی می‌دانستند، توجه به زنان را نه صرفاً به دلیل کمیت جمعیتی‌شان که به عنوان نیمی از منابع انسانی جامعه محسوب می‌شوند، بلکه به دلیل کیفیت تأثیرگذاریشان ضروری می‌دانستند. 
نکته مهم‌تر در نگاه ایشان این بود که زنان در ظرفیت تعلیمی که باید در حوزه‌هایی مانند آموزش، پرورش‌گری و معلمی محقق شود، از توانمندی‌ها و ظرفیت‌های قابل توجهی برخوردارند که می‌تواند در پیشبرد اهداف کشور، جامعه و دانشگاه نقش مهمی ایفا کند و هم این که به دلیل جایگاهی که در جامعه و خانواده دارند، باید در بُعد تربیتی نیز مورد توجه ویژه قرار گیرند. هنگامی که ایشان از تعلیم و تربیت اجتماعی سخن می‌گفتند، حوزه زنان را عرصه‌ای اساسی که هم اثرگذار و هم اثرپذیر است، می‌دانستند. نگاهی که آقای دکتر به حوزه زنان داشتند، بر این باور استوار بود که زنان می‌توانند نقش‌آفرینی مؤثری در جامعه داشته باشند. به همین دلیل ایشان اعتقاد داشتند زنان می‌توانند نقش‌آفرین باشند. در عین حال اشاره می‌کردند دشمن گاهی نیز از همین نقش‌آفرینی و اثرگذاری زنان بهره‌برداری می‌کند و از این طریق آسیب‌هایی به جامعه وارد می‌شود. ایشان می‌گفتند: «حالا که این ظرفیت بزرگ در اختیار ماست، با وجود این همه زنان فرهیخته‌ای که در جامعه و دانشگاه‌ها حضور دارند، چرا از این توانمندی در مسیر تعلیم و تربیت استفاده نکنیم؟ چرا دختران دانشجوی خود را در مسیری روشن و مبتنی بر هویت صحیح تربیت نکنیم تا بعد‌ها دچار آسیب نشوند؟»
شهید طهرانچی با قرآن مأنوس بودند و در سخنان خود در تمام حورزه‌ها، نقطه عزیمت خود را آیات قرآن قرار می‌دادند. در موضوع زنان و خانواده نیز همچون دیگر مباحث، نقطه عزیمت و مبنای نگاه ایشان، قرآن بود. به ویژه مسئله زوجیت، خانواده و جنسیت که بار‌ها آن را مطرح می‌کردند را منبعث از قرآن طرح می‌کردند و آن را به علوم امروز مثل فیزیک مرتبط می‌دانستند. ایشان بر این باور بودند که عالم بر اساس زوجیت خلق شده است و به همین ترتیب، خانواده نیز بر پایه زوجیت شکل می‌گیرد. معتقد بودند تمام اتفاقاتی که در جهان در حال رخ دادن است بر اساس زوجیت است و به همین دلیل اساس خلقت را زوجیت می‌دانستند. 
در حوزه خانواده نیز به همین شکل بود. در نگاه دکتر طهرانچی، تفاوت نقش زن و مرد در خانواده و جامعه امری طبیعی بود، اما این تفاوت به معنای نابرابری حقوقی تلقی نمی‌شد. ایشان باور داشتند زن و مرد از نظر حقوقی برابرند، ولی از نظر نقش و جایگاه، تفاوت‌هایی دارند که برآمده از طبیعت آن‌ها و جایگاه اجتماعی‌شان است. در جامعه این موضوع را مطرح کرده بودند که وقتی زنان به جامعه وارد می‌شوند، به نوعی نقش و جایگاه ممکن است  متفاوت باشد اما این به دلیل عدم برابری حقوقی نیست. 
به طور کلی نگاه ایشان به زن و مرد نگاهی مکمل‌نگرانه بود؛ یعنی زن و مرد در جامعه و خانواده نقش‌های مکملی دارند. به همین دلیل در برخی عرصه‌ها مانند تعلیم و تربیت معتقد بودند زنان می‌توانند حضور پررنگ‌تری داشته باشند و مؤثرتر عمل کنند. این دیدگاه نیز همواره در سخنان و مواضع ایشان قابل مشاهده بود. 

دکتر طهرانچی تا چه اندازه به حضور زنان در جایگاه‌های مدیریتی اعتقاد داشتند؟ به هر حال، ممکن است برخی این تصور را داشته باشند که بیشتر پست‌های مدیریتی عالی‌رتبه به مردان واگذار می‌شود. نگاه ایشان در این باره چه بود؟ 
در درجه اول اعتقاد داشتند که زنان فرهیخته شده و وارد جامعه و دانشگاه شده‌اند، تحصیلات عالی کسب کرده‌اند و در حوزه‌های مختلف علمی فعال هستند. بنابراین، با حضور و مدیریت بانوان در سطوح کلان دانشگاهی هیچ مشکلی نداشتند و هرگز این موضوع را رد نمی‌کردند. ایشان تأکید داشتند بسیاری از مدیران سازمان در دانشگاه، خانم‌ها هستند و با واگذاری مسئولیت‌هایی مانند ریاست استان یا ریاست واحد دانشگاهی به بانوان، هیچ ابایی نداشتند. بار‌ها نیز تصریح کرده بودند افراد را بر اساس شایستگی‌هایشان انتخاب می‌کنند و برای ایشان جنسیت ملاک تصمیم‌گیری نیست اما ملاحظاتی نیز وجود داشت. باید گفت که گاهی به ویژه زنان جوان‌تر که فرزندان خردسال دارند، ممکن است به دلیل مسئولیت‌های خانوادگی نتوانند پست‌های مدیریتی را عهده‌دار شوند. این نوع ملاحظات اغلب از سوی خود بانوان داوطلب مدیریت مطرح می‌شد و برخی از آن‌ها تمایل به پذیرش چنین مسئولیت‌هایی نداشتند. با این حال، شهید طهرانچی هیچ‌گونه محدودیتی برای حضور زنان در این سمت‌ها قائل نبودند. 
نکته بسیار مهمی که باید به آن توجه داشت، این است که دانشگاه آزاد بخشی از جامعه بزرگ‌تر است و همان‌طور که در بیش از چهار دهه گذشته زنان در جامعه پیشرفت‌های قابل توجهی داشته‌اند و باور به نقش‌آفرینی اجتماعی و خانوادگی خود را تقویت کرده‌اند، این روند در دانشگاه آزاد نیز دیده می‌شود. ما زنانی را داریم که هم در عرصه خانواده و هم در جامعه نقش فعال و مؤثری ایفا می‌کنند، خواه متأهل باشند یا مجرد، خواه فرزند داشته باشند یا نداشته باشند و حتی در خانواده‌هایی که مسئولیت‌هایی مانند مراقبت از والدین، خواهر و برادر را دارند، ایفای نقش می‌کنند. همچنین باید گفت دانشگاه به عنوان بخشی از جامعه، تحت تأثیر فرهنگ و سنت‌های جامعه قرار دارد. یعنی برخی از نگاه‌های سنتی جامعه هنوز پذیرای زنان در مدیریت‌های کلان نیست که این موضوع در تمام کشور دیده می‌شود. این محدودیت‌ها هیچ‌گونه منع قانونی ندارد و بر اساس ملاحظات مدیریتی یا سیاست‌های اداری نیست، بلکه ناشی از نگاه‌های فرهنگی و سنتی است. هرچند آقای دکتر طهرانچی همواره مدافع حضور فعال زنان در مدیریت بودند، اما بازهم تحت‌تأثیر این نگاه سنتی موانعی ایجاد می‌شد که باعث شد آن گونه که دلخواه ایشان بود، حضور زنان در برخی عرصه‌ها به طور کامل محقق نشود. 
ایشان مطرح می‌کردند برخی از اتفاقات آن گونه که انتظار می‌رود رخ نمی‌دهد. با این حال، اعتقاد داشتند زنان در انجام امور، دقیق و مسئولیت‌پذیر هستند و می‌گفتند کار‌های دقیق باید به زنان سپرده شود تا با دقت و کیفیت انجام شود. ایشان تعلیم و تربیت را بسیار مهم می‌دانستند و در حوزه زنان نیز تأکید داشتند فعالیت‌هایی مانند مهارت‌آموزی، توان‌افزایی و معرفت‌افزایی برای دختران دانشجو و اساتید خانم باید انجام شود. ایشان به من می‌گفتند: «شما می‌دانید و درک می‌کنید که چرا باید روی زنان به عنوان بخش مهمی از جامعه سرمایه‌گذاری شود.»

گفتگو کامل را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.