بررسی وضعیت زیرساختی و ظرفیت‌های آزمایشگاه‌های کشور

زهرا رمضانیخبرنگار

تجهیزات به‌روز آزمایشگاهی را در دنیای امروز باید اولین قدم برای توسعه فناوری و رسیدن به تکنولوژی‌های جدید و تولید محصولات باکیفیت در عرصه‌های مختلف دانست. تجهیزاتی که سال‌هاست کشورمان به دلیل تحریم، امکان دستیابی به نسخه‌های به‌روز آن‌ها را ندارد و همین مسئله هم باعث می‌شود تا بعضاً حتی مقالات ایران هم از سوی مجلات بین‌المللی برگشته داده شوند. هرچند کشورمان نزدیک به دو دهه‌ای می‌شود که شبکه فناوری راهبردی را با هدف یکپارچه‌سازی ظرفیت‌های شبکه‌سازی کشور راه‌اندازی کرده، اما مؤلفه اصلی در ارتباط با این شبکه، وجود تجهیزات به‌روز است. اقدامی که در دولت جدید با تغییر نام این شبکه با عنوان شبکه آزمایشگاهی کشور، تلاش شده تا حدی کاستی‌های این حوزه جبران شود؛ اما آنچه قابل‌توجه است اینکه تحریم‌ها از یک‌سو و هزینه بالای خرید تجهیزات به‌روز و های‌تک، باعث شده تا حرکت کشور در این مسیر سرعت زیادی نداشته باشد. بااین‌حال در دوره جدید رویکرد‌های جدیدی برای فعالیت شبکه آزمایشگاهی کشور در نظر گرفته که یکی از آن‌ها حرکت به سمت بین‌المللی‌سازی است؛ موضوعی که می‌تواند در کنار ارزآوری برای کشور، امکان دستیابی به تجهیزات به‌روز را هم تا حد برای کشور فراهم کند. از سوی دیگر ارائه تسهیلات برای ترغیب استفاده از تجهیزات داخلی به متقاضیان و استفاده از ظرفیت آزمایشگاهی در نقاط دور از پایتخت هم از دیگر امتیازات این شبکه به حساب می‌آید. امیر یونسیان، مدیر شبکه آزمایشگاهی کشور در گفت‌وگو با «فرهیختگان» از شبکه‌سازی بین 37 هزار تجهیز آزمایشگاهی که از لحاظ استانداردی در سطح متوسط تا های‌تک قرار می‌گیرند، صحبت می‌کند و معتقد است می‌توان این ظرفیت را به اعضای بریکس هم ارائه داد. در ادامه مشروح این گفت‌وگو را از نظر می‌گذرانید.

داشتن شبکه آزمایشگاهی می‌تواند مسیر را برای انجام پژوهش و کیفیت‌سنجی محصولات در عرصه‌های مختلف فراهم کند، وضعیت این کشور در این عرصه را چطور ارزیابی می‌کنید؟
شبکه آزمایشگاهی کشور یک بازوی برای معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان در حوزه زیرساخت‌های مرتبط با حوزه آزمایشگاهی است. این شبکه یک سبقه ۲۰ساله دارد و در ابتدا در قالب شبکه آزمایشگاهی فناوری راهبردی کار خودش را شروع کرد. وظیفه اصلی‌اش هم همان حوزه زیرساخت است. این روند در طول 20 سال گذشته فعال بوده و در زمان آقای افشین، شاهد جابه‌جایی در این حوزه بودیم که از جمله آن تغییر نام آن بود. یعنی شبکه آزمایشگاهی فناوری راهبردی با یک‌سری سیاست‌ها به شبکه آزمایشگاهی کشور تغییر کرد. ما نیز با توجه به تغییرات، یک‌سری رویکرد‌هایی را به حوزه فعالیت شبکه اضافه کردیم که یکی از آن‌ها بحث تعاملات بین‌المللی بوده است. ما وضعیت خوبی را داریم؛ چرا که 180 شهر به این شبکه متصل بوده و 37 هزار تجهیز آزمایشگاهی را در این کشور شاهد هستیم. همچنین بیش از هزار و 940 مجموعه آزمایشگاهی ما از دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها، مراکز تحقیقات، شرکت‌های خصوصی و پارک‌های علمی و فناوری عضو این شبکه هستند.

وضعیت به‌کارگیری ظرفیت آزمایشگاه‌های کشور در این شبکه چگونه است؟
ما در شبکه آزمایشگاهی‌مان از وزارت بهداشت، جهاد کشاورزی، دانشگاه آزاد، وزارت نفت، نیرو، صمت عضو داریم. یعنی 36 درصد از اعضای شبکه ما را سازمان‌ها تشکیل می‌دهند و حدود 24 درصد نیز آزمایشگاه‌های ذیل وزارت علوم و 39 درصد نیز بخش خصوصی که شامل شرکت‌ها می‌شوند، هستند.

آزمایشگاه‌های کشور برای عضویت در شبکه آزمایشگاهی باید چه ویژگی خاصی داشته باشند؟
مسئله مهم این است که این تجهیزات از گذشته وجود داشته؛ اما زمانی این تجهیزات می‌توانند عضو شبکه آزمایشگاهی شوند که معیار‌های ما را پاس کنند. همچنین برخی از اعضا برای اینکه بتوانند عضو شبکه شوند، تجهیزاتی را خریداری کرده‌اند؛ چرا که تجهیزات موردنیاز ما تجهیزات فناوری متوسط به بالا است. یعنی آزمایشگاهی که در حوزه فناوری، تجهیزاتی دارد که از حیث فناوری کمتر از سطح متوسط هستند، نمی‌تواند عضو شبکه ما شود.

رویکرد شما برای تعاملات بین‌المللی چگونه تعریف می‌شود؟
یعنی به دنبال آن بودیم که زیرساخت‌های آزمایشگاهی کشور را به عرصه بین‌الملل متصل کنیم. امروز وضعیت زیرساخت‌های آزمایشگاهی کشور‌های حاشیه خلیج‌فارس، اوراسیا و کشور عراق را بررسی کردیم و سبد آزمایشگاه‌هایی که امکان تعامل با ما را دارند، مشخص کردیم و در ادامه مسیر، اتصال شبکه از طریق یک سایت مشترک در حال انجام است. یعنی سایت بین‌المللی‌مان همین امروز فعال است. شاید در اینجا بد نباشد به این مسئله هم اشاره کنم که یکی دیگر از کارکرد‌هایی که جدیدا به شبکه آزمایشگاهی اضافه شده، بحث دانش‌آموزی است. یعنی ما زیرساخت‌های آزمایشگاهی و آموزش دانش‌آموزان را دنبال می‌کنیم و می‌خواهیم این قشر را از همین الان با زیرساخت آزمایشگاهی آشنا کنیم تا آن‌ها را از همین الان برای دوران تحصیلات تکمیلی آماده کنیم. این را هم باید بگویم که اعضای بریکس هم هدف‌گذاری ما هستند. همچنین شبکه آزمایشگاهی کشور به‌عنوان متولی در حوزه زیرساخت به دنبال آن هستیم که بتوانیم ظرفیت کشورمان را به اعضای بریکس هم نشان دهیم.
از طرف دیگر باید این را هم بگویم که وقتی ما از بازار صحبت می‌کنیم، باید یک‌سری خدمات را هم ارائه دهیم. امروز برخی از آزمایشگاه‌های ما یک‌سری خدمات و تست‌هایی را می‌توانند انجام دهند که کشور‌های حاشیه خلیج‌فارس به آن نیازمند هستند، البته این را هم بگویم که ما هم برخی از تست‌ها را در داخل کشور نمی‌توانیم انجام دهیم و این کار را با هزینه زیاد در دیگر کشور‌ها انجام می‌دهیم. در مجموع باید بگویم که خدمات بین‌المللمان را همین امروز به کشور‌هایی مانند عراق و برخی دیگر از کشور‌های منطقه ارائه می‌دهند. قطعاً وقتی زیرساخت‌های ما در قالب یک پلتفرم به کشور‌های همسایه مرتبط شود، شاهد افزایش ارائه خدمات آزمایشگاهی در عرصه جهانی و نشان‌دادن ظرفیت ایران در این حوزه خواهد بود.
مسئله دیگر اینکه قطعاً از لحاظ مالی هم آورده‌هایی را برای کشور خواهد داشت؛ چرا که ما همین امروز ارزبری‌هایی در داخل کشور داریم چون برخی از تست‌های آزمایشگاهی را نمی‌توانیم در داخل کشور انجام دهیم، در مقابل هم وقتی ما خدماتی به دیگر کشور‌ها ارائه دهیم، برای ایران ارزآوری خواهد داشت. البته در تلاش هستیم تا بتوانیم ظرفیت این خدمات را توسعه دهیم و در همین راستا در حال تجهیز برخی از آزمایشگاه‌ها برای ارائه خدمات به خارج از کشور هستیم. البته در حال حاضر میزان تعداد خدمت بین‌الملل و گردش مالی آن را چون رویکرد جدید معاونت است نمی‌توانیم ارائه دهیم؛ اما به‌شرط اینکه شرایط کشور پایدار باشد، برای سال آینده این آمار ارائه می‌شود.

یکی از اولویت‌های شما در سال جاری، بحث امنیت غذایی مطرح شده، نقش شبکه آزمایشگاهی در تأمین امنیت این حوزه چگونه تعریف شده است؟
یکی دیگر از مباحث ما بحث امنیت غذایی و استفاده از زیرساخت‌های شبکه آزمایشگاهی کشور با همکاری وزارت جهاد کشاورزی برای حوزه ایمنی و امنیت غذایی بود. ما امروز در 180 شهر کشور آزمایشگاه‌هایی را داریم که به عضویت شبکه آزمایشگاهی درآمده‌اند. قطعاً این ظرفیت بسیار بزرگی است که با حمایت معاونت علمی از طریق گرنتی که برای کشاورزان پیش رو و مؤسسات و شرکت‌های حقوقی که طرف قرارداد با وزارت جهاد کشاورزی هستند برای آزمایش‌های محصولات، آب و خاک قبل و بعد از کاشت کار را دنبال می‌کنیم. یعنی این کشاورزان وقتی می‌خواهند کارشان را شروع کنند، ابتدا با آزمایش‌هایی که در حوزه آب و خاک انجام می‌دهند، سلامت محصولشان را برای استفاده از نهاده تأمین می‌کنیم و بعد از آن هم تست‌های آزمایش محصول را انجام می‌دهیم تا این‌گونه وضعیت سلامت تولیدات کشاورزی مشخص شود. در این جا ما هم ایمنی غذایی در داخل و هم بحث صادرات محصولات را تأمین می‌کنیم. متأسفانه امروز بسیاری از محصولات صادراتی ما به دلیل باقی‌مانده سموم برگشت داده می‌شود، در این شرایط قطعاً انجام تست‌های نهایی کیفیت محصولات از امنیت بالایی برخوردار است.
البته باید این را بگویم که قرار است این موضوع با همکاری جهاد کشاورزی دنبال شود، اما هنوز این نهاد در کنار ما قرار نگرفته است که بتوانیم گرنت را به آن‌ها ارائه دهیم. بااین‌حال ما بدون حضور جهاد کشاورزی هم باتوجه‌به اهمیت حوزه امنیت غذایی این برنامه را دنبال خواهیم کرد و حمایت‌ها را از طریق اعطای گرنت به کشاورزان متقاضیان ارائه می‌دهیم. برای این حوزه هم سقف گرنت 10 میلیون تومانی را برای کشاورزان خواهیم داشت. موضوع قابل‌توجه اینجاست که چون پوشش آزمایشگاهی ما کامل است، همه کشاورزان در استان‌های مختلف می‌توانند از آن بهره‌مند شوند.
چون این برنامه برای اولین سال اجرایی می‌شود، به دنبال آن بودیم تا جهاد کشاورزی اسامی کشاورزان پیش روی کشور را ارائه دهد و ما بتوانیم به این کشاورزان کمک کنیم تا از این طریق پایش خوبی را هم داشته باشیم. بااین‌حال اگر این کشاورزان عضو باشگاه مشتریان ما باشند، می‌توانیم به آن‌ها گرنت ارائه دهیم.

یکی از چالش‌های ما در عرصه آزمایشگاهی نبود تجهیزات به‌روز است؛ برنامه شما برای به‌روزرسانی این حوزه چیست؟
بحث تجهیز شبکه آزمایشگاهی با حمایت معاونت علمی در قالب بند (ت) ماده 99 برنامه هفتم برای تجهیزات خاصی است که امروز کشور آن‌ها را در اختیار ندارد. یعنی امروز به‌خصوص در حوزه غذایی برخی از شرکت‌های ما مجبور هستند که به خارج از رفته و محصول را تست کنند و بعد اقدام به صادرات آن کنند و بسیاری از شرکت‌ها هم چون اصلاً چنین فضایی را ندارند، اصلاً به سمت صادرات نمی‌روند و یا محصول را صادر می‌کنند که شاهد بازگشت آن‌ها هستیم و این حوزه را به‌ویژه در حوزه شیلات شاهد هستیم. البته بحث تجهیز ما بر اساس رتبه‌بندی آزمایشگاه‌هایی که در قالب ملی فعالیت می‌کنند، صورت می‌گیرد. یعنی تجهیزات آزمایشگاه‌های ملی به‌روز می‌شوند تا بتوانند در عرصه بین‌الملل هم بتوانند خدمات ارائه کنند. رویکرد دیگر ما هم ورود به حوزه عناصر کمیاب است و معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان به دنبال تقویت این حوزه است. همچنین ما در کشورمان منابع طبیعی بسیار خوبی در حوزه عناصر کمیاب داریم و به دنبال آن هستیم که شبکه آزمایشگاهی کشور به برنامه ملی متصل شده و از زیرساخت‌های شبکه آزمایشگاهی ما برای عناصر کمیاب مورد استفاده قرار بگیرد.

یکی از موضوعات مهم در حوزه آزمایشگاهی بحث مباحث مالی است؛ شبکه آزمایشگاهی چه برنامه‌ای برای حمایت از متقاضیانی که خواهان استفاده از خدمات آزمایشگاهی هستند، در نظر گرفته است؟
معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان به‌صورت سالانه بودجه‌ای را برای حمایت از تجهیزات آزمایشگاهی و خرید آن در اختیار دارد که البته رقم بالایی نیست. اصل حمایت معاونت در حوزه شبکه آزمایشگاهی و زیرساخت‌های آن بحث گرنتی است که به اعضای داخل شبکه ارائه می‌دهد تا از این طریق بتوانند از زیرساخت‌های موجود استفاده کنند. ما یک سامانه خدمات اعتباری باشگاه مشتریان داریم که به‌صورت فصلی فعال می‌شود. این خدمات برای استادان و دانشجویان تحصیلات تکمیلی، اعضای بنیاد ملی نخبگان و شرکت‌های دانش‌بنیان قابل‌استفاده است. متقاضیان در این سامانه در تمام 180 شهرمان، می‌توانند از خدمات آزمایشگاهی بهره‌مند شوند و آزمایشگاه هزینه‌هایش را از گرنتی که ما لحاظ کرده‌ایم، کم می‌کند. مثلاً برای سال گذشته، 76 میلیارد تومان برای اعضای داخل باشگاه مشتریان‌مان لحاظ کرده‌ایم.

در حال حاضر چند نفر در باشگاه مشتریان شبکه آزمایشگاهی عضو هستند؟
امروز در این باشگاه ما بالغ بر 180 هزار عضو حقیقی و حقوقی داریم که 80 هزار دانشجو، 22 هزار عضو هیئت‌علمی و 7 هزار شرکت بخش خصوصی را داریم. همچنین 101 هزار نفر از اعضا مرد و 72 هزار نفر عضو خانم هستند.

امسال قرار است حمایت ویژه‌تری برای تجهیز آزمایشگاه‌ها از طریق ایران‌ساخت داشته باشیم؟
اولاً باید این را بگویم که ما در قالب ایران‌ساخت و از طریق شبکه آزمایشگاهی و با حمایت معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان این موضوع را دنبال می‌کنیم. از آزمایشگاه و مجموعه‌هایی که از شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی تجهیزات را خریداری می‌کنند 20 درصد حمایت مالی خواهیم داشت. البته برای امسال تلاش کردیم تا بتوانیم تخفیف جداگانه‌ای هم برای اعضای باشگاه شبکه آزمایشگاهی کشور با توجه به رتبه‌ای که دارند، به عنوان یک مشوق در نظر بگیریم. این میزان بین 10 تا 30 درصد تخفیف خواهد بود. یعنی امسال اعضای باشگاه شبکه می‌توانند در مجموع 45 درصد تخفیف برای ایران‌ساخت داشته باشند.

یکی از چالش‌های جدی کشور ما امروز کیفیت پایین خودروسازی است، شبکه آزمایشگاهی چقدر به سمت این صنعت مهم حرکت کرده است؟
ما دو برنامه دیگر هم داریم که یکی از آن‌ها بحث ساماندهی عرصه ساخت و صنعتی‌سازی بود که امسال در این حوزه وارد می‌شویم. امروز فرایند شناسایی، گردآوری و ثبت اطلاعات تجهیزات در حوزه ساخت و تولید را در حوزه دانش‌بنیان امروز انجام داده‌ایم و حوزه دیگرمان هم بحث خودرو است. شبکه آزمایشگاهی در حوزه آزمون وسایل نقلیه برقی ورود کرده است و امروز در حال برگزاری جلسات مربوطه بین سازمان‌ها و آزمایشگاه‌های تخصصی این حوزه هستیم. حوزه‌های مدنظر هم بحث شارژ‌های شهری و خانگی، موتور خودرو، اتوبوس و موتور‌های برقی است که تست‌های آن را امروز انجام می‌دهیم. به دنبال آن هستیم که همه ذی‌نفعان این حوزه را در کنار یکدیگر قرار دهیم و بتوانیم در ساحت بعدی مباحث آزمایشگاهی را عملیاتی کنیم.

یکی از انتقادات پایین‌بودن منابع مالی تخصیص‌یافته به حوزه آزمایشگاهی کشور است، این مسئله را قبول دارید و چه برنامه‌ای برای خروج از آن اندیشیده شده است؟
بله. قطعاً اگر دولت بتواند حمایت بیشتری را از معاونت، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان انجام دهد وضعیت ما به‌مراتب بهتر خواهد شد. ما هر چقدر بتوانیم در حوزه توسعه زیرساخت سرمایه‌گذاری کنیم قطعاً پایه‌های پژوهش و فناوری را توسعه داده‌ایم. ازاین‌رو هر چه بتوانیم بودجه این حوزه را متناسب با نیاز‌های پژوهشی کشور در عرصه‌های مختلف تخصیص دهیم شاهد آن خواهیم بود که می‌توانیم خدمات بهتری را در این عرصه به متقاضیان ارائه دهیم. این عدد حمایتی اگر از سمت دولت و مجلس تأمین شود طبیعتاً وضعیت بهتری را خواهیم داشت. البته بند (پ) ماده 99 برنامه هفتم قانون خوبی است که می‌تواند به معاونت علمی برای واردات تجهیزات های‌تک کمک قابل‌توجهی کند؛ اما این کار نیازمند همکاری سازمان برنامه‌وبودجه و دیگر بخش‌های دولت برای جذب منابع خواهد بود.
افزایش منابع را با سقف بودجه فعلی اگر بخواهیم برای بحث حمایت از تجهیزات در نظر بگیریم، باید بگویم که در این بخش حوزه بسیار گسترده‌ای داریم و هر چه منابع مالی بیشتری اختصاص یابد ما می‌توانیم با سرعت بیشتری به سمت تکنولوژی‌های جدید حرکت کنیم. البته در بخش حمایت‌های مربوط به اعضای باشگاه مشتریان وضعیت متفاوت است، هرچند که این حوزه هم نیازمند حمایت مالی است و هر چه حمایت بیشتری صورت بگیرد شاهد دستاورد‌هایی خواهیم بود؛ اما به‌اندازه تأمین تجهیزات نیاز به تخصیص بودجه بالایی ندارد.