دانشگاه‌ها نباید در بحران منفعل بمانند

مریم کیان، رئیس اندیشکده مهرسا:  تحولات اخیر نشان می‌دهد جنگ‌های امروزی دیگر محدود به میدان‌های سنتی نیستند و جنگی که امروز با آن مواجهیم، صرفاً حضور نیرو‌های نظامی مستقر در خطوط مرزی نیست و شکل جدیدی به خود گرفته است. این نشان می‌دهد بخش قابل‌توجهی از قدرت دفاعی کشور بر دوش نخبگان و متخصصانی در حوزه‌های مهندسی مکانیک، برق، هوافضا، فناوری اطلاعات و دیگر شاخه‌های علمی و فنی گذاشته شده و در میدان نبردی که فناوری و دانش نقش تعیین‌کننده‌ای دارند، «سربازان علم» در کنار رزمندگان نظامی، بخشی اساسی از نیروی دفاعی کشور را تشکیل می‌دهند. همچنین شاهدیم در جنگ تحمیلی 12 روزه علاوه بر نظامیان افراد برجسته علمی مورد تهاجم قرار گرفته‌اند، بنابراین حضور قدرتمند در چنین نبردی، تنها با اتکا به نیرو‌های آموزش‌دیده‌ی نظامی ممکن نیست؛ بلکه نیازمند بهره‌گیری از ظرفیت‌های فناورانه، نخبگانی و دانشگاهی خواهد بود. در چنین شرایطی دانشگاه‌ها به‌عنوان یکی از مهم‌ترین پایگاه‌های علم‌وفناوری کشور، نه‌تنها نباید در این روز‌های سرنوشت‌ساز و حتی پس از آن، نقش منفعلانه‌ای ایفا کنند، بلکه باید با تمام توان علمی، پژوهشی و فناورانه‌ خود در کنار ملت و مدافعان کشور قرار گیرند. واقعیت اینکه در مسائل مهم روز‌های اخیر کشور دانشگاه‌ها می‌توانند با حضور فعال و هدفمند خود، نقشی مؤثر در حل آن‌ها ایفا کنند. به‌عنوان نمونه تقویت روحیه مثبت اجتماعی یکی از نیاز‌های اساسی در دوران جنگ و پس از آن است؛ موضوعی که در خلال جنگ ۱۲ روزه نیز به‌روشنی احساس می‌شد. حال چه کسانی جز دانشجویان و فارغ‌التحصیلان رشته‌های مرتبط با علوم‌انسانی، روان‌شناسی و رشته‌های مرتبط می‌توانند پرچم‌دار بازسازی این روحیه در جامعه باشند؟ از سوی دیگر، آسیب به زیرساخت‌های بانکی کشور و همچنین وقوع آتش‌سوزی در پالایشگاه‌ها و انفجار در برخی تأسیسات انرژی، آن هم در شرایط امروز کشور که بحث ناترازی انرژی وجود دارد، باعث شده ایران در زمینه تأمین پایدار انرژی با چالش‌هایی روبه‌رو شود. در مقابل شاهدیم حملات سایبری دشمن و اختلال‌های گسترده در شبکه اینترنت، ضرورت بازسازی زیرساخت‌های ارتباطی و توسعه فناوری‌های سایبری بومی را آشکار کرده است. موضوعی که برای تحقق آن به حضور فعال نیرو‌هایی متخصص در حوزه مختلف علمی مانند فناوری اطلاعات، کامپیوتر، برق، هوافضا و دیگر رشته‌ها نیازمندیم و در این نقطه، دانشگاه‌ها می‌توانند با سازماندهی دانشجویان و اساتید این رشته‌ها، تیم‌های عملیاتی یا مشاوره‌ای برای رفع چنین معضلاتی به‌سرعت ساماندهی کنند. قطعاً این‌ها تنها نمونه‌هایی از صد‌ها عرصه‌ای هستند که دانشگاه و خانواده علمی کشور می‌توانند در آن، به‌مثابه بخشی از راه‌حل و نه صرفاً نظاره‌گر مسئله، ظاهر شوند. 

دانشگاه‌ها؛ سنگر علمی مقابل بحران‌ها

در پی آسیب‌های واردشده به صداوسیما، شاهد بودیم فعالان رسانه‌ای آمادگی خود را برای کمک به این نهاد اعلام کردند. همچنین دانشجویان‌ دانشگاه صنعتی‌شریف در زمینه مسائل دفاعی اعلام آمادگی کردند. این اقدامات، هرچند ارزشمند و به‌موقع بوده، اما نباید صرفاً به اعلام آمادگی بسنده شود؛ بلکه لازم است سازوکار ساختاری مدونی تدوین شود تا بر اساس آن نخبگان، پژوهشگران و توانمندان علمی بتوانند در شرایط بحرانی، مشارکت مؤثری در حل چالش‌ها داشته باشند. نمونه بارز این مشارکت مردمی را در عملکرد موفق سیستم اطلاعاتی مشاهده می‌کنیم که با کمک مردم، توانست تعداد زیادی از جاسوسان رژیم صهیونیستی را شناسایی و عملیات آن‌ها را پیش از اجراشدن خنثی کند. این تجربه نشان می‌دهد همراهی و همکاری عمومی می‌تواند به حل سریع‌تر و کارآمدتر معضلات منجر شود. در این زمینه به نظر می‌رسد وزارت علوم، تحقیقات و فناوری می‌تواند با طراحی سازوکار مناسب برای بهره‌گیری از ظرفیت دانشگاه‌ها و دانشجویان در شرایط بحرانی از توان علمی و تخصصی آنان برای حل مشکلات پیش‌آمده در کشور استفاده کند. برای ایجاد ساختار مناسب باهدف مواجهه قدرتمند توان علمی کشور با چالش‌های پیش‌آمده، لازم است مسائل و نیاز‌های موجود به‌طور دقیق احصا و طبقه‌بندی شوند. سپس می‌توان این موارد را در قالب رویداد یا برنامه‌های فشرده علمی - تخصصی (مانند ماراتن‌های حل مسئله) به جامعه دانشگاهی اعلام کرد تا از این طریق راهکار‌های مناسب از دل جامعه دانشگاهی گردآوری شده و به مرحله اجرا برسد. همچنین دانشگاه‌ها می‌توانند نقش مؤثری در حل معضلات بومی هر شهر یا استان ایفا کنند. در گام بعدی حتی وزارت علوم می‌تواند با ایجاد پل ارتباطی میان فضای دانشگاهی و نیرو‌های مسلح به بهره‌گیری بهینه از ظرفیت‌های علمی کشور در شرایط بحرانی کمک کند. در مجموع آنچه مسلم است اینکه بدون‌شک، با برنامه‌ریزی منسجم و هدایت هوشمندانه‌ ظرفیت‌های دانشگاهی به سمت نیاز‌های واقعی کشور، می‌توان چالش‌های پیچیده‌ پساجنگ را به فرصت‌هایی برای پیشرفت و خوداتکایی ملی تبدیل کرد.