باید از دود کَره بگیریم!

زهرا رمضانیخبرنگار

کربن دی‌اکسید یکی از گاز‌های گلخانه‌ای است که انتشار بی‌حساب و کتاب آن به واسطه افزایش مصرف انرژی و سوخت‌های فسیلی طی صد سال اخیر، باعث گرم شدن زمین شده است. افزایش یک درجه سانتی‌گرادی دمای زمین در یک قرن گذشته، تأثیرات مخرب زیست‌محیطی قابل توجهی را به همراه داشته است. در این میان برخی از کشور‌ها مانند ایران وضعیت متفاوت‌تری هم داشته‌اند به طوری که در طول 3 دهه گذشته، با افزایش 2ونیم درجه‌ای هوا روبه‌رو شدند.

با این وجود باید به این مسئله هم اشاره کرد که کربن دی اکسید به همان اندازه که مخاطره‌انگیز است، به عنوان یک ماده ارزشمند و دارای ارزش اقتصادی بالا هم شناخته می‌شود. از طرف دیگر ایران تا پایان سال 2023 میلادی، بیش از 20 میلیارد تن کربن دی اکسید تولید کرده که نشان‌دهنده سهم بالای تولید این گاز گلخانه‌ای و همچنین ظرفیت بالا برای بهره‌مندی اقتصادی از آن است. در همین راستا به سراغ احمد شعبانی، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی و رئیس پژوهشگاه شیمی رفتیم. او معتقد است ایران دیگر فرصت زیادی برای کاهش تولید کربن دی اکسید ندارد و دلیل اصلی بالا بودن حجم تولیدی این گاز هم ارزان بودن انرژی در کشور است. مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید. 

ایران تا سال گذشته میلادی، بیش از 20 میلیارد تن کربن دی اکسید منتشر کرده، کمی درباره روند انتشار سالانه این گاز از سوی کشورمان و اهمیت این مسئله صحبت کنید. 

بله، ایران تا سال 2023 بیش از 20 میلیارد تن کربن دی اکسید منتشر کرده و مقدار آن در سال 2023 بیش از 800 میلیون تن بوده است. البته کل گاز‌های گلخانه‌ای، بیش از این مقدار است. این را هم باید بگویم که برای همه کشور‌ها میزان انتشار کربن دی اکسید از سال 1906 به بعد ثبت شده و آخرین آمار و ارقام در سازمان‌های رسمی مربوط تا سال 2023 می‌شود که برای ایران بیش از 800 میلیون تن در این سال است. 

جالب اینجاست 100 سال پیش یعنی در سال 1924، این میزان در ایران حدود 13.5 میلیون تن بوده است. به عبارتی میزان انتشار کربن دی اکسید از 13.5 میلیون تن در طول یکصد سال به 800 میلیون تن افزایش یافته که تقریباً می‌توان گفت 60 برابر شده است. منشأ گاز کربن دی اکسید عمدتاً سوخت‌های فسیلی نظیر نفت و گاز و زغال‌سنگ است. قطعاً هرچه میزان نیاز جامعه به انرژی بیشتر باشد، کربن دی اکسید تولید شده هم بیشتر خواهد بود. نمودار رشد گاز کربن دی اکسید نیز از سال 1906 تا سال 2023 به صورت نمایی و با شیب بسیار تند صعودی است. علت این موضوع مصرف و نیاز جامعه به انرژی است. رتبه سرانه‌ای ایران در انتشار کربن دی اکسید، ششم دنیا است. 

نکته دیگری که باید به آن توجه شود، این است که در هر کشوری به طور متوسط 10 درصد تولید ناخالص ملی به مصرف انرژی اختصاص دارد، در حالی که این رقم در ایران بالای 40 درصد است. شاید این سؤال پیش بیاید ناترازی انرژی از چیست؟ این مسئله به دلیل بهای پایین انرژی است. انرژی در ایران بسیار ارزان و در گزارش‌های بین‌المللی بهای آن در ایران بسیار ناچیز و به عبارتی نسبت به قیمت جهانی رایگان تلقی می‌شود. لذا مصرف انرژی به شدت بالا می‌رود و تولید کربن دی اکسید نیز افزایش می‌یابد. طبیعتا کربن دی اکسید یک موضوع مهم جهانی است و مرز نمی‌شناسد. یعنی قوانینی که در ارتباط با کربن دی اکسید و گاز‌های گلخانه‌ای وضع می‌‍‌شود جهانی هستند. به عبارتی اگر کشوری آن را تولید کند، آسیب آن را کشور‌های همسایه نیز می‌بینند و به همین دلیل همه در تولید و مهار و استفاده بهینه از کربن دی اکسید علاوه بر الزامات قانونی، مسئولیت اخلاقی و اجتماعی دارند.

در این شرایط، دنیا چه اقداماتی را برای کاهش و مهار این گاز طراحی و اجرا کرده است؟ 
در سال 2015، یکصدونودوشش کشور توافقنامه پاریس را در کنفرانس تغییرات آب‌وهوایی سازمان ملل متحد در پاریس امضا کردند؛ نتیجه این توافقنامه به یک معاهده اقدام اقلیمی الزام‌آور و قانونی تبدیل شد. از آن زمان، کشور‌های سرتاسر جهان به اقداماتی برای محدود کردن افزایش میانگین دمای جهانی به کمتر از 2 درجه سانتی‌گراد بالاتر از سطح قبل از صنعتی‌شدن و در حالت ایده‌آل زیر یک‌ونیم درجه سانتی‌گراد اندیشیدند. در همین راستا قوانینی در سطح کشور‌ها وضع شده و کشور‌های اروپایی نیز در آن پیشگام‌اند.

این کشور‌ها از سال 2026 برای ورود تمام محصولات کربنی به کشورشان، مالیات کربن سنگینی را وضع کرده‌اند. مالیات کربن برای هر کشور مانند عوارض شهرداری است که اگر بخواهیم به منطقه ترافیک ممنوع وارد شویم، مبالغی را پرداخت می‌کنیم. البته مالیات کربن در هر کشور متفاوت است. برای مثال اگر بخواهیم مالیات کربن وضع کنیم، بهای آن در تهران چندین برابر شهری می‌باشد که تولید کربن دی اکسید در آن بسیار پایین است. 
ایران در تولید کربن دی اکسید رتبه ششم را در جهان پس از چین، آمریکا، هند، روسیه و ژاپن دارد که ناشی از بهای بسیار پایین انرژی است و اگر این مورد اصلاح نشود، این روند رو به افزایش خواهد بود. با وجود اینکه همه کشور‌ها قوانینی را برای مهار تولید کربن وضع کرده‌اند، اما در ارتباط با این موضوع قوانین رسمی در ایران سراغ نداریم. عمده کربن دی اکسیدی که در ایران تولید می‌شود ناشی از نیروگاه‌های تولید برق، کارخانه‌های سیمان و یا صنایع فولاد است. 
متأسفانه تولید برق از منابع فسیلی در ایران مالیات کربن ندارد، اما در دنیا اینگونه نیست. در اغلب کشور‌ها اعم از شرکت‌های دولتی و یا خصوصی که از منابع فسیلی برق تولید می‌کند باید مالیات کربن بپردازند، در حالی که ما چنین الزامی نداریم. بعضا سرمایه‌گذاران و سیاست‌گذاران شناخت کافی را در رابطه با این موضوع ندارند، یعنی ما مسائل حل نشده و شناخته نشده زیادی در کشور داریم. نگاه کنید وقتی امروز بحث از ناترازی انرژی، ناترازی آب و ده‌ها ناترازی دیگر مطرح است، دلیلش آن است که در گذشته این مسائل برای ما مهم نبوده و از آن پیشگیری نکرده‌ایم. امروز که به آن مبتلا شده‌ایم به سراغ آن رفته‌ایم که این مسائل نیز طی یک تا دوسال حل نمی‌شود و زمانبر است. 
مهم‌ترین مسئله در دنیا این است که کربن دی اکسید به عنوان پسماند تلقی می‌شود در صورتی که یک ماده بسیار ارزشمند است. برخی از محصولات پتروشیمی نظیر متانول و اوره از کربن دی اکسید تولید می‌شود. کربن دی اکسید یک ماده بسیار ارزشمند است و ارزش اقتصادی بسیار بالایی دارد و در ایران از آن غافلیم. 

در صحبت‌هایتان عنوان کردید بیش از 40 درصد تولید ناخالص‌مان را در حوزه انرژی هزینه می‌کنیم، از نگاه شما تا چه میزان توانسته‌ایم از محل مصرف انرژی و انتشار کربن دی اکسید برای کشور آورده مالی داشته باشیم؟ 
طبق گزارش‌های رسمی بین‌المللی و بانک جهانی، تولید ناخالص ملی ایران در سال 2024 حدود 404 میلیارد دلار بوده است. در این شرایط اگر میزان گاز، بنزین و گازوئیل مصرفی در ایران را به قیمت جهانی حساب کنید، متوجه می‌شوید بهای آن حدود 200 میلیون دلار است.

با یک حساب سرانگشتی متوجه می‌شوید معادل 50 درصد تولید ناخالص ملی با مصرف انرژی است درصورتی که متوسط جهانی 10 درصد است. به عبارتی هم منابع طبیعی که همین نفت و گاز است را از بین می‌‌‌بریم که تجدیدناپذیرند و روزی به اتمام می‌رسند و هم آسیب جدی به محیط زیست وارد می‌کنیم. واقعیت این است که توجه جدی به این حوزه نشده و لذا برنامه‌ جدی برای بهره‌برداری و استفاده بهینه از آن نداشته‌ایم و ضروری است برنامه‌ریزی و سیاستگذاری شود.

از نظر اقتصادی می‌توانید آمار دهید که ما اگر به سمت برنامه‌ریزی و استفاده از این گاز برویم، چقدر برای ما آورده مالی خواهد داشت؟ 
بیل گیتس کتابی را منتشر کرده و در آن توضیح می‌دهد چگونه می‌توان به سمت کربن صفر در سال 2050 حرکت کرد؟ در آن کتاب میزان کربن دی اکسید در جهان را حدود 51 میلیارد تن و قیمت به ازای هر تن کربن دی اکسید را 100 دلار در نظر می‌گیرد که بهای آن 5 تریلیون دلار می‌شود. 
اگر به صورت سرانگشتی میزان برق و سیمان تولیدی در ایران محاسبه شود، به اطلاعات جالبی می‌رسیم. در ایران حدود 72 میلیون تن تولید سیمان داریم که ایران را جزء 10 کشور اول در تولید سیمان قرار داده است. به ازای هر تن سیمان بین 0.7 تن تا یک تن کربن دی اکسید تولید می‌شود و بستگی به بهره‌وری و فناوری فرایند‌هایی دارد که در صنعت سیمان به‌کار رفته است. یعنی زمانی که ۷۲ میلیون تن سیمان تولید می‌کنیم، به همین میزان نیز کربن دی‌اکسید وارد جو می‌شود که ارزش اقتصادی آن حدود 7.2 میلیارد دلار می‌شود. البته به این مورد نیز باید اشاره کرد مالیات کربن در برخی از شهر‌های کشور‌ها بیش از ۱۰۰ دلار است. یعنی یک صنعت به ازای هر تن کربن دی ‌اکسیدی که تولید می‌کند، این جریمه را باید پرداخت کند.

این سؤال هم پیش می‌آید که چگونه این جریمه را می‌تواند هزینه کند؟ قطعاً این هزینه در کاهش تولید کربن در صنعت سیمان، از طریق سرمایه‌گذاری در درخت‌کاری یا تولید انرژی خورشیدی هزینه می‌شود. یعنی دولت‌ها می‌گویند مشکلی نیست که سیمان تولید کنید، به مقداری که کربن ‌دی اکسید تولید و وارد جو می‌کنید که آسیب‌های آن در سطح ملی و بین‌المللی قابل مشاهده است، انرژی خورشیدی تولید کنید. اگر ما این سیاست‌ها را در کشور وضع کنیم، قطعاً ناترازی انرژی‌ای که امروز مورد بحث است، به شکلی جبران می‌شود. 
طبق گزارش‌های رسمی، در نیروگاه‌های تولید برق حدود 118 میلیون تن کربن دی اکسید تولید می‌شود. به عبارت دیگر به ازای هر کیلووات ساعت برق، حدود نیم کیلو کربن دی اکسید وارد جو می‌شود. اگر ارزش اقتصادی کربن ‌دی اکسیدی که فقط در نیروگاه‌ها وارد جو می‌شود را حساب کنید، حدود 12 میلیارد دلار است. در حوزه فولاد نیز طبق گزارش‌هایی که وجود دارد، برای تولید برق واحد‌هایی احداث شده که راندمان تولید آن بالاست. به همین دلیل صنعت فولاد حدود یک میلیارد دلار گاز کربن دی اکسیدی وارد جو می‌کند. جالب اینکه مجموع بهای کربن دی اکسید این سه صنعت حدود 25 میلیارد دلار می‌شود. 
 جالب این است، بیل گیتس بهای گاز کربن دی اکسید جهان را حدود 5 تریلیون دلار با تناژ 100 دلار اعلام می‌کند و گردش جهانی صنایع شیمیایی (بدون صنایع دارویی) نیز حدود 5 تریلیون دلار است. یعنی گاز کربن دی اکسید دارای ارزش اقتصادی معادل کل گردش مالی صنایع شیمیایی و پتروشیمیایی است. در ایران نیز همین گونه است، گاز کربن دی اکسیدی که از این سه صنعت وارد جو می‌شود و قابل جمع‌آوری است؛ ارزش اقتصادی‌اش در ایران بیش از کل صادرات تولیدات پتروشیمی است که 12 الی 25 میلیارد دلار گزارش می‌شود. 

گفت‌وگوی کامل را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.