برگی دیگر از تناقض‌های واشنگتن در سوریه

ناتاشا هال و نینار فاوال، پژوهشگران مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌المللی ایالات متحده آمریکا (CSIS) در مقاله «آیا سوریه می‌تواند احیا شود؟ چرا رفع تحریم‌ها کافی نیست» که در وب سایت فارن افرز منتشر شده به بررسی وضعیت سوریه و رفع تحریم‌های اعمال شده علیه این کشور از سوی واشنگتن پرداخته و به این نتیجه رسیده‌اند که اگرچه وخامت اوضاع حکمرانی در دمشق، دولت ترامپ را واداشت تا با رفع تحریم‌ها از سقوط حکومت جولانی جلوگیری نماید، اما رفع تحریم‌ها کافی نیست و واشنگتن باید دست به اتخاذ تدابیر دیگری مانند حذف نام هیئت تحریرالشام از فهرست سازمان‌های تروریستی خارجی بزند. مطلب ذیل ترجمه است و طبیعی است که همه منطق و الفاظ استفاده شده در این متن مورد تأیید «فرهیختگان» نیست اما جهت اطلاع از ابعاد مختلف موضوع، در یک روزنامه دانشگاهی عیناً منتشر می‌شود.
دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، در سفر خود به خاورمیانه در اواسط ماه مه، دست به اقدام خارق‌العاده‌ای زد. او طی اقامت چهار روزه خود در عربستان سعودی، تغییری اساسی در سیاست ایالات متحده در قبال سوریه ایجاد نمود. ترامپ در ابتدا در میان تشویق پرشور مخاطبان خود در ریاض اعلام کرد که ایالات متحده تمام تحریم‌های دمشق را به حالت تعلیق در خواهد آورد، زیرا دولت سوریه پس از فروپاشی رژیم بشار اسد در ماه دسامبر، دوران ‌گذار دشواری را پشت سر می‌گذارد. روز بعد هم با احمد الشرع، رئیس‌جمهور موقت سوریه و جنگجوی سابق القاعده که چند ماه پیش دولت ایالات متحده 10 میلیون دلار جایزه برای سر او تعیین کرده بود، دیدار کرد. پس از این دیدار، ترامپ از الشرع به عنوان فردی جوان، جذاب و با «گذشته‌ای قوی» یاد کرد. 
ترامپ با برداشتن این گام‌های ناگهانی، از افتادن در ورطه اتفاقی که در هر دولت دیگری در ایالات متحده احتمالاً یک فرآیند سیاست‌گذاری طولانی و خسته‌کننده بود، اجتناب نمود. ماه‌ها بود که بسیاری از سوری‌ها و کارشناسان سوریه بیم داشتند که ایالات متحده ممکن است هرگز تحریم‌های این کشور را لغو نکند. واشنگتن اولین بار در سال ۱۹۷۹، زمانی که دولت وقت سوریه را حامی تروریسم اعلام کرد، تحریم‌هایی را علیه این کشور اعمال نمود که منجر به ممنوعیت فروش سلاح و همچنین اعمال سایر محدودیت‌های صادراتی به این کشور شد. کنگره هم در سال‌های اولیه قرن بیست‌ویکم تحریم‌های بیشتری را علیه دمشق اعمال کرد. پس از آغاز جنگ داخلی سوریه در سال ۲۰۱۱، ایالات متحده و اروپا هم دست به اعمال محدودیت‌های بیشتری زدند. گروه‌های مسلح در سوریه - که برخی از آن‌ها اکنون در دولت دمشق نمایندگانی برای خود دارند - نیز به عنوان تروریست معرفی شدند و بنابراین همچنان مشمول تحریم‌ها به شمار ‌می‌روند. این اقدامات در کنار هم، سوریه را تا حد زیادی از تجارت و سرمایه‌گذاری بین‌المللی محروم کرده و مانع بزرگی برای بهبود اقتصادی در این کشور جنگ‌زده بوده است. 
نیاز سوریه فوری است. بیش از ۹۰ درصد از سوری‌ها زیر خط فقر زندگی می‌کنند و ۷۰ درصد برای تأمین نیاز‌های اولیه به کمک‌های بشردوستانه نیاز دارند. با نرخ رشد فعلی، حداقل تا سال ۲۰۸۰ طول خواهد کشید تا اقتصاد سوریه به میزان تولید ناخالص داخلی قبل از شروع جنگ داخلی در سال ۲۰۱۱ برسد. شرایط وخیم اقتصادی بر اثر خشونت‌ها و تنش‌های فرقه‌ای که از زمان سقوط دولت اسد و تصرف پایتخت توسط هیئت تحریرالشام وابسته به الشرع که یک گروه شورشی وابسته به اهل سنت به شمار می‌رود شعله‌ور شده‌اند، رو به وخامت گذاشته است. الشرع قول داده است که از اقلیت‌های سوریه محافظت کند، اما برخی از علویان، دروزی‌ها و سایر جوامع هنوز چنین اعتقادی ندارند. دخالت‌های خارجی، ازجمله توسط اسرائیل، که بیش از ۷۰۰ حمله به سوریه انجام داده و مناطقی را در داخل این کشور تصرف کرده، بی‌ثباتی سوریه را تشدید نموده است. همه این فشار‌ها اکنون در حال افزایش است. چند روز پس از اعلام ترامپ، مارکو روبیو، وزیر امور خارجه ایالات متحده به کمیته روابط خارجی سنا گفت که تصمیم برای لغو تحریم‌ها پس از آن گرفته شد که مقامات آمریکایی به این نتیجه رسیدند که دولت انتقالی سوریه شاید «هفته‌ها و نه ماه‌های زیادی، با فروپاشی احتمالی و یک جنگ داخلی تمام‌عیار در ابعاد بسیار بزرگ فاصله داشته باشد.»
چرخش غیرمنتظره ترامپ در مورد تحریم‌ها اقدام درستی بوده و می‌تواند به سوریه کمک کند تا با چالش‌های فعلی خود مقابله نماید. لغو تحریم‌ها هرگز برای دور کردن این کشور از لبه پرتگاه کافی به شمار نمی‌رود. شروع لغو تحریم‌های ایالات متحده گام اول مهمی است - گامی که با تصمیم اتحادیه اروپا برای لغو اکثر تحریم‌های خود علیه سوریه تقویت شده است - تا شرایط مطلوبی را برای سرمایه‌گذاری خارجی که سوریه به شدت به آن نیاز دارد، ایجاد کند. ایالات متحده و سایر شرکای سوریه اکنون باید موانع باقی مانده برای ثبات و بهبود اقتصادی را برطرف کنند و این کار را به سرعت هم انجام دهند، نه اینکه اجازه دهند فشار‌های داخلی و رقابت‌های منطقه‌ای باعث فروپاشی این کشور شود. 

فرصت اقتصادی

دولت ترامپ پیش از این گام‌هایی را برای تحقق وعده رئیس‌جمهور مبنی بر لغو تحریم‌ها برداشته است. هفته گذشته، دفتر کنترل دارایی‌های خارجی وزارت خزانه‌داری مجوزی صادر کرد که بلافاصله اکثر تحریم‌های ایالات متحده، ازجمله تحریم‌ها علیه خود شرع را لغو می‌کند. اگرچه این مجوز، درج در فهرست گروه‌های تروریستی خارجی را حذف نمی‌کند و می‌تواند در هر زمانی لغو شود. در همان روز، وزارت امور خارجه معافیت ۱۸۰ روزه سوریه از تحریم‌های اعمال شده تحت قانون قیصر۲۰۱۹ را صادر کرد که به دولت‌ها، مشاغل و افراد خارجی اجازه می‌دهد در سوریه تجارت کنند. 
با این حال، معافیت‌ها تنها یک راه‌حل جزئی هستند. در صورت عدم لغو دائمی تحریم‌ها، که حداقل در مورد تحریم‌های قانون قیصر نیاز به تأیید کنگره دارد، عدم اطمینان در مورد بازگشت تحریم‌ها در شش ماه آینده می‌تواند مانع بهبود اقتصادی سوریه شود. البته برخی از سرمایه‌گذارانی که به دولت ترامپ نزدیک هستند یا به کار در اقتصاد‌های تحریم‌شده عادت دارند، ممکن است منصرف نشوند اما بسیاری از شرکت‌ها و بنگاه‌های بین‌المللی که به دنبال سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت هستند، ممکن است هنوز در سرمایه‌گذاری تردید داشته باشند. آن‌ها شاید جانب احتیاط را رعایت کرده و از هرگونه تجارت در سوریه به طور کلی اجتناب کنند، همان کاری که بسیاری در طول جنگ داخلی این کشور انجام داده‌اند. 
دولت ترامپ می‌تواند کار‌های بیشتری انجام دهد. وزارت امور خارجه می‌تواند برای حذف نام هیئت تحریرالشام از فهرست سازمان‌های تروریستی خارجی تلاش کند، امری که مستلزم آن است که اثبات شود شرایط اولیه برای این نامگذاری دیگر صادق نیست یا دلایل مربوط به امنیت ملی برای حذف آن وجود دارد. این وزارتخانه باید به طور مشابه، بر اساس تغییر اساسی در رهبری و سیاست‌های سوریه و همچنین تضمین‌هایی از سوی رهبری فعلی دمشق مبنی بر اینکه سوریه اکنون و در آینده از تروریسم حمایت نخواهد کرد، حذف نام دمشق از فهرست کشور‌های حامی تروریسم را دنبال کند. بدون این حذف‌ها، احتمالاً کاهش کنترل‌های صادراتی دشوار خواهد بود. 
در حال حاضر، لغو تحریم‌ها، کشور‌های خلیج فارس و سایر بازیگران را قادر می‌سازد تا در سوریه سرمایه‌گذاری کنند. سه روز پس از اعلام تحریم‌های ترامپ، یک شرکت اماراتی تفاهم‌نامه‌ای به ارزش ۸۰۰ میلیون دلار با دولت موقت دمشق برای توسعه بندر طرطوس سوریه و ایجاد مناطق صنعتی و تجارت آزاد امضا کرد. قطر و عربستان سعودی پیش از این بعضی از بدهی‌های سوریه را پرداخت کرده و به این کشور اجازه داده‌اند تا از مؤسسات مالی بین‌المللی مانند بانک جهانی وام دریافت کند. سوریه همچنین می‌تواند دوباره در نظام مالی جهانی ادغام شود. برای مثال، ورود مجدد به سیستم سوئیفت  که برای ارسال پول بین بانک‌ها، انتقال وجه بین‌المللی و سایر پرداخت‌ها حیاتی است و حواله‌ها و سایر تراکنش‌های بین‌المللی را تسهیل می‌کند. 
در زمان دولت اسد، اقتصاد سوریه به سختی سرپا ماند و توسط متحدان، قاچاق مواد مخدر و کمک‌های بشردوستانه دوام آورد. لغو تحریم‌ها امکان آغاز بازسازی را به طور جدی فراهم می‌کند. بخش‌های نفت و گاز، مواد اولیه و تولید سوریه می‌توانند احیا شوند و برای دولت درآمد ایجاد کرده و معیشت بسیاری از شهروندان این کشور را فراهم کنند. بخش انرژی به ویژه به سرمایه‌گذاری نیاز دارد؛ سوریه در سال ۲۰۱۰، قبل از جنگ داخلی، نزدیک به 400 هزار بشکه نفت در روز تولید می‌کرد، اما در زمان سقوط اسد در سال گذشته، این تولید به 40 تا 80 هزار بشکه در روز کاهش یافته بود. به علاوه، لغو تحریم‌ها به سوری‌های ساکن خارج از کشور کمک می‌کند تا با تسهیل ارسال پول به وطن، در کشور خود سرمایه‌گذاری کنند. هیچ‌یک از این پیشرفت‌ها تضمین‌شده نیست. همه تلاش‌های انجام شده در مسیر بازسازی برای سرمایه‌گذاران جذاب نخواهد بود و تعطیلی آژانس توسعه بین‌المللی ایالات متحده توسط دولت ترامپ، شکاف بزرگی را ایجاد می‌کند که سایر تأمین‌کنندگان مالی باید آن را پر کنند. اما لغو تحریم‌ها به سوریه گزینه‌هایی فراتر از وابستگی به سایر کشور‌های تحریم‌شده و فعالیت‌های غیرقانونی برای بقا می‌دهد. 

رقبای منطقه‌ای

تحریم‌ها تنها مانعی نیستند که ثبات سوریه را به تهدید می‌کشانند. از زمان سرنگونی دولت اسد، رقابت برای کسب امتیاز اقتصادی و سیاسی در این کشور ضعیف‌شده، پدیدار شده است. یکی از بازیگران اصلی اسرائیل است. ارتش اسرائیل صد‌ها حمله به سوریه انجام داده و بخش‌هایی از جنوب سوریه را اشغال کرده است و دولت اسرائیل با این ادعا که این تهاجم تلاشی برای محافظت از اقلیت دروزی است، به اختلافات فرقه‌ای دامن ‌زده است. اسرائیل همچنین با ایالات متحده لابی کرده است تا تحریم‌ها علیه سوریه را حفظ کند و به روسیه اجازه دهد پایگاه‌های نظامی خود را در این کشور حفظ نماید. امارات متحده عربی میانجی مذاکرات مخفی بین اسرائیل و سوریه بوده است و الشرع بار‌ها گفته است که خواهان جنگ با اسرائیل نیست. دولت سوریه حتی وسایل جاسوس اسرائیلی الی کوهن را که در سال ۱۹۶۵ پس از کشف جاسوسی‌اش در دمشق اعدام شد، به عنوان نشانه‌ای از حسن‌نیت، بازگردانده است. اما اشغال خاک سوریه توسط اسرائیل همچنان ادامه دارد. البته به نظر می‌رسد که نزدیکی دولت ترامپ به الشرع، موضع اسرائیل را نرم‌تر کرده است، زیرا حملات هوایی اسرائیل به این کشور در روز‌های پس از آن فروکش کرده است. اکنون، رئیس‌جمهور ایالات متحده باید از اهرم خود برای مهار عملیات مخرب اسرائیل بیشتر استفاده کند. 
سایر بازیگران منطقه‌ای نیز وارد این نزاع شده‌اند و به دنبال امضای قرارداد‌های سرمایه‌گذاری با دولت جدید سوریه هستند که ممکن است در خدمت منافع بلندمدت این کشور بوده یا نباشند. به عنوان مثال، در ماه دسامبر، ترکیه طرحی را برای مذاکره در مورد توافق منطقه اقتصادی انحصاری با سوریه اعلام کرد که مرز‌های دریایی را تعریف می‌کند تا به هر کشور حقوق انحصاری برای اکتشاف و بهره‌برداری از منابع، ازجمله نفت و گاز، در منطقه خود بدهد. چنین توافقی ممکن است برای سوریه سود اقتصادی داشته باشد، اما به اختلافاتی بر سر مرز‌های دریایی موجود در شرق مدیترانه نیز دامن می‌زند و سوریه را در معرض درگیری با همسایگان خود قرار می‌دهد. 
راه‌هایی وجود دارد که ترکیه می‌تواند نقش سازنده‌تری ایفا کند. دولت سوریه، فارغ از تحریم‌ها، می‌تواند با آنکارا در برنامه‌های خود برای ایجاد زیرساخت ترانزیت انرژی که شام، خلیج فارس و احتمالاً اروپا را به هم متصل می‌کند، همکاری کند. کمک ترکیه به ارتش سوریه می‌تواند مانع حملات ارتش‌های خارجی یا به اصطلاح داعش شود، البته تا زمانی که این حمایت استقلال سوریه را به خطر نیندازد یا نگرانی‌های امنیتی سایر بازیگران، به ویژه اسرائیل را تشدید نکند. 
درگیری اسرائیل و ترکیه در سوریه یک احتمال نگران‌کننده است. در ماه مارس، یک رسانه خبری اسرائیلی گزارش داد دولت اسرائیل در حال آماده شدن برای احتمال چنین رویارویی است. اخیراً اسرائیل و ترکیه مذاکراتی را برای کاهش تنش‌ها و ایجاد یک خط تلفن مستقیم برای این منظور در سوریه انجام داده‌اند. با این حال، همزمان با بازسازی دولت سوریه و نیرو‌های امنیتی آن، اسرائیل و ترکیه می‌توانند برای نفوذ بر این روند به روش‌هایی غیر از رویارویی نظامی مستقیم رقابت کنند. دولت ایالات متحده احتمالاً با تعامل با مقامات موقت سوریه، کشور‌های خلیج فارس و خود ترکیه، اسرائیل را به عقب‌نشینی وادار کرده است. اما ادامه دیپلماسی ایالات متحده می‌تواند به اطمینان از این امر کمک کند که سوریه بار دیگر به زمین بازی رقابت‌های منطقه‌ای تبدیل نشود. 
برای اینکه سوریه مسئولیت دفاع از خود، ازجمله انجام عملیات ضد تروریسم خود را بر عهده بگیرد، به منابع اقتصادی و کمک‌های بین‌المللی برای بازسازی و متحد کردن ارتش و سرویس‌های امنیتی خود نیاز دارد. در حال حاضر، وضعیت امنیتی شکننده است. هیئت تحریرالشام تمام مناطق کشور را کنترل نمی‌کند و در فرماندهی برخی از جنگجویان درون صفوف خود نیز مشکل دارد. این گروه حتی تسلط کمتری بر نیرو‌های دیگر، مانند ده‌ها هزار جنگجوی ارتش آزاد سوریه دارد؛ گروهی که بیشتر از آنکارا دستور می‌گیرند تا از دمشق. شبه‌نظامیان متشکل از عناصر سابق رژیم اسد در سواحل سوریه تجدید قوا کرده‌اند و داعش در شرق کشور در حال ظهور مجدد است. برخی از گروه‌های مسلح کرد و دروزی از چشم‌انداز خودمختاری در سوریه پس از اسد ناامید نشده‌اند. مدیریت این محیط امنیتی شکننده بدون حمایت خارجی، ازجمله آموزش در مورد کاهش آسیب به غیرنظامیان، دشوار خواهد بود. چالش پیش رو درواقع ایجاد نیرو‌های امنیتی و پلیس منضبطی است که از مردم سوریه محافظت کنند، نه اینکه از آن‌ها اخاذی نمایند. سوری‌ها از خلاص شدن از ایست‌های بازرسی در زمان دولت اسد که برای نظارت بر شهروندان و درخواست رشوه ایجاد شده بودند، خوشحال هستند اما در صورت متزلزل شدن بهبود اقتصادی کشور، از بازگشت فساد و خشونت نیز می‌ترسند. 

حکمرانی خوب
این ترس‌ها بی‌اساس نیستند. سوریه با داستان‌های هشداردهنده‌ای مبنی بر سوءمدیریت پس از جنگ احاطه شده است. فساد در عراق در طول فرآیند بازسازی که پس از حمله ایالات متحده در سال ۲۰۰۳ رخ داد و در لبنان پس از پایان جنگ داخلی۱۹۷۵-۱۹۹۰ ریشه دواند. تعداد انگشت‌شماری از سیاستمداران و کسب‌وکار‌ها در این دو کشور به قیمت از دست رفتن خدمات اساسی و توسعه اقتصادی برای جمعیت‌های گسترده‌تر ثروتمند شدند. شکست دولت‌های انتقالی در توسعه اقتصاد‌های یکپارچه منجر به افزایش درگیری‌های فرقه‌ای شد و خلأ‌هایی را برای پر کردن توسط بازیگران غیردولتی ایجاد کرد. عراق هنوز در تلاش است تا اقتصاد وابسته به نفت خود را متنوع کند و توسعه پایدار را در بخش‌های کشاورزی و انرژی خود ترویج دهد؛ وضعیتی که بخش عمده‌ای از آن به دلیل فساد بومی و دخالت گروه‌های غیردولتی در اقتصاد عراق است. به همین ترتیب، بخش‌های تولیدی اقتصاد لبنان با افزایش وابستگی به واردات ارزان در دوران پس از جنگ، متزلزل شدند. جنگ‌سالارانی که به سیاستمداران تبدیل شدند، پروژه‌های زیرساختی را دنبال کردند که به جای تقویت رشد گسترده، به نفع شخصی آن‌ها بود. 
تجربه گذشته در بازسازی پس از جنگ در سراسر جهان نشان می‌دهد که شفافیت و شمول در تصمیم‌گیری‌های دولتی بهترین پادزهر برای فساد، رکود اقتصادی و سایر بیماری‌های رایج در کشور‌های در حال بازسازی است. با این حال، تاکنون خواسته‌های واشنگتن از دولت جدید سوریه به مسائل امنیتی مانند اخراج شبه‌نظامیان خارجی محدود شده و اصلاحات سیاسی و نهادی مورد نیاز برای تضمین ‌گذار مسالمت‌آمیز در آن‌ها نادیده گرفته شده است. 
این وضعیت اشتباه است. آرمان‌هایی که سوری‌ها برای آن‌ها جنگیدند و جان باختند، نباید نادیده گرفته شود. شرع بدون هیچ فشاری از سوی ایالات متحده - یا از سوی دولت‌های منطقه که از یک جنبش دموکراتیک موفق در سوریه که می‌تواند الهام‌بخش ناآرامی در کشور‌هایشان باشد، می‌ترسند - قدرت خود را تثبیت کرده است. اما اگر دولت سوریه اراده سوری‌هایی را که علیه اقتدارگرایی دولت قبل قیام کردند نادیده بگیرد، خطر شعله‌ور شدن دوباره درگیری و احیای نیرو‌های شروری مانند داعش را به جان می‌خرد. 
آنچه در سوریه اتفاق می‌افتد می‌تواند بر ثبات فراتر از مرزهای این کشور نیز تأثیر بگذارد. از سال ۲۰۱۱، جنگ داخلی سوریه میلیون‌ها نفر را آواره کرد و موجی از پناهندگان را در مرز‌های اروپا ایجاد کرد. یکی از نتایج این اتفاق، ظهور احزاب راست افراطی در سراسر اروپا بود که از واکنش شدید مردمی علیه مهاجران برای جلب حمایت انتخاباتی بهره بردند. وضعیت منزوی سوریه تحت دولت اسد همچنین برداشتن گام‌های معنادار به سوی همگرایی منطقه‌ای، از مذاکره برای معاملات تجاری گرفته تا ساخت خطوط لوله گاز جدید را غیرممکن ساخت. 
به جای تکرار تاریخ،‌ گذار سوریه پس از اسد می‌تواند کاتالیزوری برای رشد و ثبات باشد. وقتی ترامپ اعلام کرد به تحریم‌های ایالات متحده پایان می‌دهد، اظهار داشت این اقدام به سوری‌ها «فرصتی برای عظمت» می‌دهد. برای زنده نگه داشتن این فرصت، دولت او باید با شتاب فعلی عمل کرده و اطمینان دهد که دولت ایالات متحده به وعده‌های خود عمل خواهد کرد و بازیگران دیگر در سوریه و سراسر منطقه این روند را تخریب نمی‌کنند. لغو تحریم‌ها اولین گام اساسی به سوی یک ‌گذار پایدار و پربار پس از اسد در سوریه بود. اما مطمئناً نباید آخرین گام باشد.