مواظب باشید اصفهان نصف جهان بماندکارشناس مرمت آثار تاریخی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» درباره وضعیت امروز اصفهان گفت: «در اصفهان، رخداد‌هایی به وقوع پیوسته که به‌روشنی نشان می‌دهد مسئله فرونشست، به بحرانی جدی بدل شده است. این پدیده، در حال حاضر، بیش از هر جای دیگری در مسجد سید اصفهان خود را نمایان ساخته است.»
بررسی مخاطرات فرونشست‌ها برای آثار تاریخی
فرهیختگان: طبق استاندارد جهانی، چهار میلی‌متر فرونشست در یک سال، به معنای بحران است. آمار‌ها می‌گویند اصفهان در سال ۹۸، ۱۸۴ میلی‌متر را تجربه کرده است. ما ۴۵ برابر نرخ جهانی در اصفهان فرونشست داریم. خرداد ۱۴۰۰ تا خرداد ۱۴۰۱ به‌وسیله جی. پی. اس‌های دو فرکانس ۲۴ ایستگاه در اصفهان نشان داد نرخ فرونشست در شمال‌غرب تا شمال شرق اصفهان سرعت بیشتری پیدا کرده و ۱۵۸ میلی‌متر را نشان داد؛ اما این کاهش به معنای بهبود وضعیت نیست.
ما وقتی بخواهیم سرعت را کنترل کنیم، باید برداشت را از آبخوان کم کنیم. یک اسفنج را درنظر بگیرید. با چند سرنگ از آن آب بکشید، وقتی آب تمام شد، آن اسفنج مچاله می‌شود. برای بازگشت به شرایط عادی یا باید آب تزریق کنید یا آب برداشت نکنید. آبخوان اصفهان هم توسط چاه‌های کشاورزی و صنعتی و شهری درگیر مشکل است. زاینده‌رود که تغذیه‌کننده اصلی آبخوان اصفهان بوده است، در سال 20 روز باز است. مسئله فرونشست در حال حاضر در استان‌های مرکزی و کویری‌مان مسئله‌ای جدی است و بسیاری از تاریخ‌شناسان و فعالان حوزه میراث‌فرهنگی، نگران بنا‌های تاریخی استان اصفهان هستند. اما وقتی شما یک صفحه را در نظر بگیرید، روی این صفحه بنا‌های مختلفی وجود دارد؛ وقتی این صفحه بشکند، دیگر فرقی نمی‌کند چه چیزی روی آن باشد؛ بنای تاریخی، کلیسا، مسجد، فرودگاه یا هر چیز دیگر. یعنی واقعیت ماجرا این است که فرونشست در حال حاضر هم برای بنا‌های تاریخی خطرناک است و هم بنا‌های امروزی.
به‌هرحال میدان نقش‌جهان اصفهان، طبق محاسبات انجام‌شده نهایت نشستی که خواهد کرد حدود ۴۵ تا ۵۴ سانتی‌متر به‌طور کامل است. در حبیب‌آباد حدود ۱۸۰ سانتی‌متر فرونشست تجمعی خواهد داشت، سی‌وسه‌پل ۳۰ سانتی‌متر فرونشست خواهد کرد. اگر می‌خواهید آثار فرونشست را ببینید به مسجد سید بروید. دیواره غربی و گنبد ترک‌خورده است. این سازه متعلق به ۲۰۰ سال قبل است؛ یک طرف ساختمان سه سانت و یک طرف 2.5 سانت نشست می‌کند و این اختلاف نشست باعث شکست ساختمان می‌شود. همچنین در مسجد امام اصفهان تا ۱۱ سانتی‌متر کجی ستون داریم. به علت تدریجی رخ‌دادن فرونشست، این پدیده را درک نمی‌کنیم اما فرونشست تنها بحران زمین‌شناسی است که قابل‌برگشت نیست.
مسجد سید اصفهان در خطر فرونشست
محمدمهدی کلانتری، کارشناس مرمت آثار تاریخی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» درباره وضعیت امروز اصفهان گفت: «در اصفهان، رخداد‌هایی به وقوع پیوسته که به‌روشنی نشان می‌دهد مسئله فرونشست، به بحرانی جدی بدل شده است. این پدیده، در حال حاضر، بیش از هر جای دیگری در مسجد سید اصفهان خود را نمایان ساخته است. گنبدخانه این مسجد دچار شکافی عمیق شده و اجزای آن از یکدیگر گسسته‌اند. این ترک که از کف گنبدخانه آغاز شده تا بخش‌های فوقانی امتداد یافته و سقف، گنبد و سایر اجزای سازه را به‌طور کامل درگیر کرده است. ترکی چنین وسیع، حاکی است بخشی از این مسجد به‌شکلی محسوس در جای خود فرورفته است؛ اما این فرورفتگی برخاسته از نقص‌های سازه‌ای نیست. گاه ممکن است بنایی به‌واسطه مشکلات درونی، نظیر سستی در پی‌سازی یا اشکالات فنی، دچار نشست شود، اما آنچه در مسجد سید روی داده، فراتر از این است. حجمی که در آن دچار فرونشست شده، بیانگر اختلالی عمیق در لایه‌های زیرین خاک است؛ اختلالی که دیگر نه با تقویت پی و نه با عملیات سازه‌ای قابل‌حل نیست.»
کلانتری ادامه داد: «در حال حاضر آنچه به‌طور عینی بروزیافته و وضعیتی نگران‌کننده پدید آورده، در مسجد سید مشاهده می‌شود. اما اگر بخواهیم بگوییم آمار دقیقی در دست است که مشخص کند دقیقاً کدام نقاط شهر با فرونشست مواجه‌اند، باید اذعان داشت که چنین اطلاعاتی اصلاً وجود ندارد. بااین‌حال شواهد عینی حاکی از آن‌اند که در پیرامون اصفهان نیز زمین‌های فراوانی دچار فرونشست شده‌اند. نمونه‌اش، چاله‌هایی است که چندی پیش در اطراف فرودگاه اصفهان پدید آمد. این نشانه‌ها به‌وضوح می‌رساند که آبخوان اصفهان، در نتیجه خشکی مزمن زاینده‌رود، دچار بحران شده است. آبخوان، همان لایه‌های زیرزمینی آبی در بستر حوضه آبریز زاینده‌رود است. زمانی که آب در زاینده‌رود جاری بود، بخشی از آن به دل خاک فرومی‌رفت و لایه‌هایی از آب زیرزمینی را تشکیل می‌داد؛ به‌گونه‌ای که با حفر چاه، پس از چند متر، می‌شد به آب رسید. آن ذخایر زیرزمینی، همان آبخوان اصفهان‌اند. اکنون اما با خشکسالی ممتد زاینده‌رود، آبخوان نیز با بحران روبه‌رو شده است.»
کلانتری همچنین عنوان می‌کند: «هم سطح آب‌های زیرزمینی به‌شدت افت کرده و هم حجم آب موجود در لایه‌های ژرف خاک، به میزان چشمگیری کاهش‌یافته است. کاهش آب در آبخوان، موجب می‌شود لایه‌های خاک که پیش‌تر آب درون خلل‌وفرج آن‌ها را پر می‌کرد و درنتیجه خاک از استحکام و مقاومت بیشتری برخوردار بود، اکنون با افت سطح آب و کاهش حجم آن، دیگر آن تحکیم سابق را نداشته باشند. این افت استحکام در نهایت به فرونشست منجر می‌شود.»
او در رابطه با مشاهده فرونشست در مناطق مختلف اصفهان نیز گفت: «ما در اطراف اصفهان، این پدیده را در نقاط مختلفی مشاهده کرده‌ایم. در داخل شهر نیز مسجد سید به‌عنوان بنایی تاریخی به‌طورجدی از این مسئله آسیب دیده است. افزون بر آن، در مسجد امام اصفهان (مسجد جامع عباسی) نیز برخی از کارشناسان بر این باورند که آنچه در شبستان‌ها رخ داده و موجب انحراف ستون‌ها شده، ناشی از پدیده فرونشست است. البته من نمی‌توانم با اطمینان کامل این موضوع را تأیید کنم؛ چراکه ممکن است این مسئله ریشه در اشکالات سازه‌ای خودِ بنا داشته باشد. به بیان دیگر، ممکن است بنای اصلی، به‌ویژه در بخش گنبدخانه، تحت‌فشار و رانش بوده باشد و این فشار به شبستان‌های پیرامونی نیز منتقل شده باشد، درنتیجه ستون‌های سنگی شبستان‌های دو سوی گنبدخانه به‌اصطلاح «کج» شده و حالت رانش پیدا کرده باشند.»
نمی‌دانیم برای حل فرونشست‌های اصفهان چقدر زمان داریم
وی درباره شرایط امروز اصفهان عنوان کرد: «بخشی از خیابان‌ها، به ناگاه، فرورفته‌اند؛ به‌گونه‌ای که چاله‌هایی در سطح معابر شهری پدیدآمده و پدیده فرونشست در چند نقطه به‌وضوح مشاهده شده است. اگر اخبار را پیگیری کنیم، در چند خیابان با این پدیده مواجه بوده‌ایم؛ یعنی ناگهان بخشی از خیابان فروریزش کرده و گودالی در میانه آن شکل گرفته است. این‌ها همه در حکم هشدارند؛ هر یک از این موارد، زنگ خطری برای وضعیت ناپایدار زمین در اصفهان به شمار می‌آید. اما مسئله اصلی اینجاست که ما واقعاً نمی‌دانیم چقدر زمان در اختیار داریم. تنها راه‌حلِ مؤثر، جاری بودن دائمی زاینده‌رود است. آن آبخوانی که اکنون تهی شده یا سطح آن کاهش یافته، باید به وضعیت پیشین بازگردد، حتی اگر از همین امروز نیز آب در زاینده‌رود جاری شود، ممکن است 20 یا 25 سال زمان لازم باشد تا آبخوان اصفهان دوباره به شرایط پایدار و متعادلی برسد؛ آنچنان‌که بتوان گفت پدیده فرونشست تا حدی مهار شده است.»
کلانتری ادامه داد: «ما نمی‌توانیم تصور کنیم که صرفاً با جاری‌شدن آب، فوراً خیالمان آسوده باشد؛ چراکه سطح آب در آبخوان همچنان پایین‌تر از حد استاندارد است و لایه‌های خاک که اکنون انسجام خود را از دست داده‌اند، در هر لحظه ممکن است دوباره روی یکدیگر بنشینند و بخش‌هایی از اصفهان را به درون فروببرند. در واقع گاهی پدیده فرونشست در قالب چاله‌هایی با ابعاد کوچک خود را نشان می‌دهد؛ اما گاهی ممکن است یک ناحیه وسیع دچار نشست شود و ناگهان چندین پلاک ساختمانی، یا حتی چندصد متر از سطح زمین، فروبرود. این‌طور نیست که تصور کنیم مسئله فقط در حد چند چاله کوچک است و به‌سادگی قابل‌کنترل خواهد بود؛ اگر روند کنونی ادامه یابد، ممکن است در سال‌های آینده این بحران از کنترل خارج شود.»
در صورت بیشتر شدن فرونشست‌ها نابودی آثار تاریخی حتمی است
وی افزود: «از سوی دیگر بسیاری از آثار تاریخی ما در همین شهر واقع شده‌اند. اگر فرونشست در آن نقاط اتفاق بیفتد، نابودی این میراث ارزشمند حتمی خواهد بود. بااین‌حال، با اطمینان می‌توان گفت که ما آمار دقیقی در اختیار نداریم؛ هیچ پایش جدی‌ای هم تا کنون انجام نشده و هنوز بسیاری از مسئولان ما این موضوع را به‌درستی درک نکرده‌اند.»
کلانتری عنوان کرد: «مانند بسیاری از مسائل دیگر، تا کار از کار نگذرد، آگاهی لازم نسبت به ابعاد بحران حاصل نمی‌شود. در حال حاضر نیز به پدیده فرونشست با دید یک بحران واقعی نگریسته نمی‌شود. این را می‌توان از اظهارنظر‌های مسئولان مختلف، نمایندگان مجلس و مدیران شهری به‌خوبی دریافت. فرونشست، جایگاهی در سطح اول دغدغه‌های آن‌ها ندارد. شاید به اشاراتی بسنده کنند، اما درک اینکه این پدیده هشداری جدی است و ممکن است به فاجعه‌ای انسانی، طبیعی و تاریخی منجر شود، هنوز برای بسیاری جا نیفتاده است.»
کلانتری همچنین درباره شرایط سایر آثار تاریخی عنوان کرد: «پل‌های تاریخی اصفهان در معرض خطر جدی قرار دارند؛ پل خواجو، سی‌وسه‌پل، پل چوبی، پل مارنان و پل شهرستان، همگی بر بستر زاینده‌رود شکل‌گرفته‌اند. اکنون که این بستر به‌طور کامل خشک شده، به‌طور طبیعی لایه‌های زیرین آن نیز در معرض خطر فرونشست قرار دارند. احتمال وقوع نشست در این لایه‌ها، بسیار بالا ارزیابی می‌شود. افزون بر آن، کل بافت تاریخی اصفهان که محدوده‌ای وسیع با بنا‌های ارزشمند و متعددی را در بر می‌گیرد، در چنین شرایطی آسیب‌پذیرتر از همیشه است. هر جا که این پدیده رخ دهد، بی‌تردید بخشی از این میراث گران‌سنگ را نابود خواهد کرد. بااین‌حال همان‌گونه که پیش‌تر اشاره شد، به دلیل نبود پایش دقیق، نمی‌توان با اطمینان گفت کدام نقاط در خطر بیشتری قرار دارند. اگر پایش‌های علمی و نظام‌مندی انجام گیرد، به‌ویژه از طریق آزمایش‌های زمین‌شناسی و نصب شاخص‌های سنجش فرونشست، آن‌گاه می‌توان تصویر روشنی از خطر‌های پیش‌رو به‌دست آورد. این شاخص‌ها که قابل‌تغییر و اندازه‌گیری‌اند، می‌توانند مشخص کنند کدام مناطق شهر در معرض بیشترین خطر هستند.»
فرونشست‌های تدریجی خطرناک‌ترند
این کارشناس مرمت آثار تاریخی درباره فرونشست‌ها گفت: «فرونشست گاهی ناگهانی رخ می‌دهد؛ به‌گونه‌ای که زمین یک‌باره فرومی‌ریزد و گودالی عمیق پدید می‌آید. اما در بسیاری موارد، نشست به شکل تدریجی و پنهان اتفاق می‌افتد؛ روندی که اگر ابزار پایش نصب نشده باشد، تا مدت‌ها قابل‌تشخیص نیست. فرض کنیم شاخصی روی خاک منطقه‌ای نصب شده باشد؛ پس از دو سال، تغییر اندک اما معنادارِ ارتفاع زمین قابل ثبت خواهد بود. اما اگر این شاخص از ابتدا وجود نداشته باشد، همان نشست دوساله نیز از چشم‌ها پنهان می‌ماند.»
کلانتری عنوان کرد: «آنچه بیشتر خطرناک است، همین فرونشست‌های تدریجی‌اند؛ آن‌هایی که به چشم نمی‌آیند، اما درنهایت ممکن است به فاجعه‌ای ناگهانی بینجامند. امروز، اصفهان درگیر چنین فرونشستی است - نشستی آرام، اما فراگیر که سراسر بافت تاریخی را دربرگرفته است. البته این پدیده تنها به مناطق تاریخی محدود نمی‌شود. در بسیاری از نقاط جدید شهر نیز آثار آن مشهود است. اما گاهی، این فرونشست‌های پنهان، به‌شکلی ناگهانی در نقطه‌ای خاص بروز می‌کنند و به‌صورت نشست‌های آنی و قابل‌مشاهده درمی‌آیند. همین نشست‌های آشکار، آن‌هایی‌اند که توجه‌ها را جلب می‌کنند؛ اما خطر اصلی، همان فرونشست‌های خاموشی است که همچنان در حال پیش‌روی‌اند.»
مطالب پیشنهادی
