آمارها نگران نمایشگاه کتاب هستند

محمدحسین سلطانیخبرنگار

همین چند روز قبل بود که در نمایشگاه کتاب با پدیده دست‌های بدون کیسه مواجه شدیم، بسیاری از حاضران در نمایشگاه کتاب بدون خرید کتاب یا با یک یا دو جلد کتاب از نمایشگاه خارج می‌شدند. علتش را که از صغیر و کبیر می‌پرسیدید، همه یک جواب داشتند: «کتاب گران است.» همین چند هفته قبل تیتری زدیم با این مضمون که حدود یک‌چهارم تا نیمی از حاضران نمایشگاه اصلاً کتابی نمی‌خرند. همین موضوع باعث شد رسانه‌های خارج‌نشین هم موضوع برایشان جذاب شود و مسأله را پوشش دهند. البته پیش از آنکه موضوع اصلی را باز کنیم، باید نسبت به موضع رسانه‌های غربی اعلام بیزاری و تبری بجوییم و بعد برویم سراغ باقی متن. خدا خیرشان ندهد. به هر ترتیب، شرایط نمایشگاه 1404 این‌گونه بود اما طبیعتا گزارش ما هم یک وجه از ماجرا است. نمایشگاه کتاب در نسبت با سال قبل و حتی سال‌های قبل‌ترش روی روند صعودی ا‌ست. نمایشگاه در نسبت با سال گذشته حدود 280 میلیارد تومان حجم فروش بیشتری را کسب کرده. شاید بگویید خب اثر تورم مگر کشک است؟ این افزایش حجم فروش بدون احتساب تورم محاسبه شده اما با این حال باز هم آمار صعودی است. برای آنکه به درک درستی از این افزایش برسیم، کافی است یک حساب سر انگشتی انجام دهیم. ما چه کار کردیم؟ 

برای آنکه به یک عدد دقیق و قابل مقایسه برسیم به سراغ تقسیم فروش کل روی میانگین قیمت کتاب در ماه برگزاری نمایشگاه کتاب رفتیم. به عنوان مثال 777 میلیارد تومانِ مجموع فروش را بر 168 هزار تومانِ میانگین قیمت کتاب در اردیبهشت ماه 1404 تقسیم می‌کنیم و به این صورت مشخص می‌شود با مجموع فروش نمایشگاه کتاب چند کتاب می‌شود خرید، با این فرمول تورم هم خنثی می‌شود. با همان فرمول به رقم 4 میلیون و 600 هزار می‌رسیم. این یعنی اگر همه کسانی که 777 میلیارد فروش نمایشگاه کتاب را رقم ‌زده‌اند، بر اساس میانگین قیمت آن ماه خرید کرده باشند حدود 4 میلیون و 600 هزار نسخه کتاب خریده‌اند. این عدد در سال 1403 و نمایشگاه کتاب سی‌و‌پنجم 3,626,229 می‌شود. این یعنی تفاوت 1 میلیون نسخه‌ای میان سال 1404 و 1403.

روند‌ها پس از کرونا صعودی می‌شوند

اگر آمار چهار سال پس از کرونا را بخواهیم مقایسه کنیم با ارقام صعودی مواجه می‌شویم که با وجود فشار تورمی باز هم امیدوارکننده‌اند. در اولین نمایشگاه پس از کرونا، رقم 211 میلیارد تومانی عایدی نمایشگاه کتاب می‌شود. فروش حضوری خیلی بیش از مجازی نیست و هنوز تب کرونا میان مردم رواج دارد. میزان عناوین فروخته شده در سال 1401، حدود 3 میلیون کتاب برآورد می‌شود که از این میزان حدود 1 میلیون و 800 عنوان در نمایشگاه کتاب حضوری حاصل شد و در نمایشگاه کتاب مجازی این رقم به 1 میلیون 200 هزار نسخه می‌رسید. حالا اگر بخواهیم بر اساس میانگین کتاب در اردیبهشت ماه سال 1401، نمایشگاه کتاب را نقد بزنیم، آمار‌های جالبی به دست می‌آید؛ میانگین قیمت کتاب در اردیبهشت ماه 1401، 61 هزار تومان است و اگر مجموع فروش را تقسیم بر میانگین قیمت کتاب کنیم، به رقم 3,411,787 می‌رسیم. این عدد در قیاس با اولین نمایشگاه قبل از کرونا، یعنی نمایشگاه 98، حدود 42% کاهش داشته است. قیمت کتاب در قیاس میان 1401 و 1398 حدود ۳۲,۱۳۰ کاهش پیدا کرده است. حالا اگر بخواهیم آمار‌های آخرین سال پیش از کرونا را با آمار‌های نمایشگاه امسال مقایسه کنیم، با کاهش 22 درصدی در قیاس میان نمایشگاه 1398 و 1404 مواجه می‌شویم و این یعنی هنوز هم نمایشگاه کتاب نتوانسته است به دوران کرونا نزدیک بشود. در حقیقت نمایشگاه کتاب از پایان کرونا تاکنون در‌مجموع تنها 20 درصد رشد خالص و بدون احتساب تورم در فروش داشته، این یعنی آمار‌های وضعیت کتاب همه چنان نگران‌کننده است. 

مجازی‌فروشی رونق می‌گیرد

امسال دومین سالی است که نمایشگاه کتاب از در فروش مجازی پررونق‌تر از بخش حضوری عمل می‌کند. این یعنی بخش مهمی از سرپا ماندن نمایشگاه کتاب به دلیل حضور بن کتاب است. در میانه‌های نمایشگاه اعلام شد که قرار است بن‌های کتاب به شکل حضوری هم فعال شود اما این موضوع منتفی شد. شاید اگر این موضوع برقرار می‌شد و بن‌ها به بخش حضوری هم می‌آمدند نمایشگاه حضوری هم رونقی دوچندان می‌گرفت. با این حال این موضوع از دو طرف قابل بحث است؛ اول، می‌شود آن را نگران‌کننده ارزیابی کرد چون در سال 1404 تعداد عناوین فروخته شده مجازی 1 میلیون و 800 عنوان است و این عدد در مقایسه با بهمن ماه 1399، یعنی با ماهی که نمایشگاه کتاب به دلیل کرونا به صورت کامل مجازی برگزار می‌شد، حدود 500 هزار عنوان بیشتر شده است. افزایش آمار‌های مجازی لزوماً بد نیست اما ماجرا اینجاست که وقتی آمار نگران‌کننده می‌شود که نمایشگاه حضوری به مرور زمان رو به زوال قرار می‌گیرد. تعداد عناوین فروخته شده طی چهار سال اخیر یک ضرر جدی کرده است. نمایشگاه حضوری امسال در نسبت با نمایشگاه 1401 که یکی از سال‌های زوال نمایشگاه است، کاهشی جدی داشته است و در سال 1401، 1 میلیون و 800 هزار عنوان کتاب در آن فروش می‌رود و سال 1404 این رقم به 1 میلیون و 200 عنوان فروخته شده می‌رسد. 

مقایسۀ آمار‌ها با قبل از 99 مدیرپسند نیست

در سال 98،175 میلیارد و 500 میلیون تومان، فروش کل ثبت می‌کند، از آنجایی که پیش از سال 99 آماردهی با جزئیات چندان مرسوم نیست، حالا این رقم را تقسیم بر آمار میانگین قیمت کتاب در اردیبهشت ماه 1398 کرده و آن را با آمار‌های نمایشگاه کتاب امسال مقایسه کنید. آمار‌های نمایشگاه کتاب در سال 1398 را مقایسه کنید با همین شکل از نمایشگاه در سال 1394. نمایشگاه کتاب در سال 1394، 70 میلیارد تومان فروش کل دارد و اگر با میانگین قیمت کتاب در اردیبهشت ماه همان سال مقایسه کنیم، به رقم 6,847,975 می‌رسیم و این رقم در قیاس با آمار سال 98 نشان می‌دهد 98 یکی از بدترین آمار‌های چند سال اخیر را رقم‌ زده است. با این حال باز هم آمار‌های 1404 و تمام سال‌های بعد از سال 1400، از نمایشگاه 98 به بعد بدتر است. 

طی 11 سال اخیر، سال 1397 بهترین آمار را داشته و مجموع فروش 130 میلیارد را برای خود ثبت کرده است. اگر بخواهیم با فرمول خودمان نشان بدهیم که این آمار چقدر در نسبت با میانگین قیمت کتاب بالا بوده، کافی‌ است این جمع کل را بر 14 هزار تومان میانگین قیمت کتاب تقسیم کنیم که به رقم 9 میلیون عنوان می‌رسیم. 

قیمت کتاب از سال 94 تا امسال حدود 15 برابر افزایش پیدا کرده است. این افزایش قیمت کتاب طبیعتا روی بن‌ها اعمال نشده و قطعاً سبد کتاب برای مردم افزایشی پیدا نکرده است. از آخرین سال قبل از کرونا، حدود 4 برابر قیمت کتاب افزایش پیدا کرده. با این حال، از سال 94 تا سال 1404، نمایشگاه کتاب به میزان شدیدی کاهش قیمت پیدا کرده است. در سال 1397 تعداد عناوین فروخته شده در نمایشگاه کتاب در مقایسه با سال 1404، تقریباً نصف شده است. 

قیمت تأثیرگذار است ولی...

افزایش 15 برابری قیمت نمایشگاه در چند سال اخیر قطعاً روی مخاطب اثر گذاشته و از طرفی میل مخاطب به سمت نمایشگاه مجازی هم اثرگذار بوده اما موضوع اینجاست اگر صرفاً بخواهد موضوعات بیرونی روی نمایشگاه کتاب اثر بگذارد، دقیقاً مدیریت نمایشگاه کتاب قرار است چه کاری انجام دهد؟ مگر یکی از نقش‌های مدیریت نمایشگاه مدیریت استقبال مردم نیست؟ 

موضوع بسیار واضح است که نمایشگاه کتاب به دلایل مختلفی باید با کاهش خرید مواجه شود، از طرفی ارشاد بودجه ندارد و نمی‌تواند همپای با تورم بن کتاب را افزایش بدهد، از جهت دیگر نمایشگاه کتاب به تمام اقشار و خانواده‌ها هم بن کتاب نمی‌دهد و عملاً همه از بن‌کتاب بهره‌مند نمی‌شوند، این موضوع منطقی هم به نظر نمی‌رسد چون ارشاد هم آنقدر توان مالی ندارد. با این حال، مدیریت نمایشگاه باید بتواند روی چرخه فروش کتاب در کشور اثری بگذارد. وقتی در نمایشگاه کتاب چند سال اخیر نویسندگانی که مردم دوستشان دارند، کتاب جدید نمی‌نویسند و در نمایشگاه رونمایی نمی‌کنند و یا وقتی نمایشگاه تا روز چهارم تبلیغاتش به راه نیفتاده است، مشخصاً به نقطه مطلوبی نمی‌رسد. 

گزارش کامل را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.