فرهیختگان: چالش ناترازی برق در کشور به روز‌های اوج خود رسیده است. داده‌های شرکت مدیریت برق می‌گوید مصرف برق ایران در ساعت پیک، رکورد‌های جدیدی به ثبت رسانده، اتفاقی که موجب شده زمان قطعی برق از انتهای خرداد و ابتدای تیرماه به ابتدای اردیبهشت نقل مکان کند.
در این میان، یک موجی از بلاتکلیفی در تصمیم‌گیری در صنعت برق بسیار نمایان است. در آخرین اظهارنظر‌های دولتمردان، مسعود پزشکیان رئیس جمهور کشورمان در روز‌های گذشته با تأکید بر اینکه «تمامی ادارات باید به پنل‌های خورشیدی مجهز شوند»، گفت: «در تابستان برق به ادارات داده نخواهد شد، مگر اینکه از پنل خورشیدی استفاده کنند.» «فرهیختگان» برای بررسی امکان تحقق این دستور رئیس جمهور علاوه بر بررسی وضعیت ایران در تولید برق خورشیدی در جهان و منطقه، به سراغ کارشناسان حوزه انرژی نیز رفته است.
داده‌ها نشان می‌دهد درحال حاضر ظرفیت نصب شده برق خورشیدی در جهان تا سال 2024 به حدود 2 میلیون و 247 هزار مگاوات رسیده، عددی که در سال 2015 تنها 222 هزار مگاوات بوده است، یعنی طی 10 سال اخیر ظرفیت تولید برق خورشیدی در جهان 10 برابر شده است. طی سال 2024 از کل ظرفیت نصب شده برق خورشیدی، 40 درصد از آن در کشور چین نصب شده و سهم ایران تنها ۰. ۰۳ درصد است. بررسی‌ها نشان می‌دهد در سطح جهان استفاده از برق خورشیدی بالکنی و پشت بامی در اغلب کشور‌ها رواج دارد؛ اما بخش عمده تولید برق خورشیدی مربوط به نیروگاه‌های کوچک‌مقیاس و متوسط‌مقیاس است. کارشناسان می‌گویند نصب پنل‌های خورشیدی برای ادارات چالش‌هایی دارد. اول اینکه بهتر است نصب پنل‌های بالکنی و پشت بامی صرفاً به سمت اشخاص غیردولتی برود و دولت منابع خود را صرف احداث نیروگاه‌های خورشیدی کند. ثانیاً برای حضور بخش خصوصی، نیاز است سیاست‌های قیمتی دولت اصلاح شده و انگیزه کافی برای سرمایه‌گذاری و بازگشت سرمایه ایجاد شود. 

نصب 900 هزار مگاوات برق خورشیدی در چین!

چندی پیش شورای برق چین «گزارش تحلیل و پیش‌بینی وضعیت عرضه و تقاضای ملی برق ۲۰۲۴-۲۰۲۵» را منتشر کرد. در این گزارش آمده است تا پایان سال ۲۰۲۴، کل ظرفیت تولید برق نصب‌شده چین به 3.35 میلیارد کیلووات ساعت رسیده که نسبت به سال قبل 14.6 درصد افزایش نشان می‌دهد.
براساس این گزارش، ظرفیت نصب‌شده تولید برق انرژی‌های نو به 1.45 میلیارد کیلووات ساعت رسیده که برای اولین بار از ظرفیت نصب‌شده برق حرارتی فراتر رفته است. در سال 2024، کل سرمایه‌گذاری در برق در سراسر چین حدود 1.78 تریلیون یوان بوده که نسبت به سال قبل 13.2 درصد افزایش یافته است. همچنین سرمایه‌گذاری در تولید برق از انرژی‌های غیرفسیلی86.6 درصد از سرمایه‌گذاری در منابع انرژی را تشکیل می‌دهد. این گزارش نشان می‌دهد طی سال 2024 مجموع ظرفیت نصب شده انرژی بادی متصل به شبکه ۵۲۰ هزار مگاوات و تولید برق خورشیدی متصل به شبکه برق نیز ۸۹۰ هزار مگاوات بوده که نسبت به سال 2023 حدود 45.2 درصد افزایش یافته است. به عبارتی، ظرفیت نصب‌شده تجمعی تولید برق بادی و خورشیدی تا سال گذشته به ۱.۴۱ میلیارد کیلووات ساعت رسیده است.  

براین اساس، چینی‌ها در سال 2024 با ظرفیت نصب شده ۸۹۰ هزار مگاواتی، در رتبه اول جهان جای گرفته‌اند. پس از این کشور، آمریکا با فاصله بسیار زیاد و با نصب حدود 188 هزار مگاوات در رتبه دوم جای گرفته است. هند با حدود 125 هزار مگاوات سوم بوده و آلمان با حدود 100 هزار مگاوات چهارم است. ژاپن با حدود 97 هزار مگاوات، برزیل با 55 هزار مگاوات، استرالیا با حدود 38 هزار مگاوات، ایتالیا با 37 هزار مگاوات، اسپانیا با 32 هزار مگاوات و کره جنوبی نیز با 29.5 هزار مگاوات در رتبه‌های بعدی در نصب برق خورشیدی جای گرفته‌اند. 

در میان همسایگان ایران، ترکیه تا سال 2024 با نصب 19 هزار و 618 مگاوات در رتبه 15 جهان جای گرفته اما در ماه‌های اخیر این مقدار به حدود 22 هزار مگاوات رسیده که جایگاه این کشور را یک رتبه ارتقا داده و به 14 می‌رساند. عربستان و امارات با 6.3 هزار مگاوات در رتبه‌های 27 و 28 جهان جای دارند، پاکستان با 4.2 هزار مگاوات در رتبه 35 قرار داشته و احتمالا امسال به جایگاه 15 تا 16 می‌رسد. روسیه با 2.2 هزار مگاوات در رتبه 41 قرار داشته، اردن با 2 هزار مگاوات در رتبه 41، قطر با 1.7 هزار مگاوات در رتبه 45 و ایران با 782 مگاوات در رتبه 59 جهان تا پایان سال 2024 بوده است. 

برق خورشیدی ترکیه 28 برابر ایران! 

براساس گزارش شرکت عملیات بازارهای انرژی (EPİAŞ) در سال ۲۰۲۴، کل ظرفیت نصب‌شده تولید برق ترکیه به 115 هزار و 382 مگاوات رسیده که نسبت به سال قبل ۸۷۴۷ مگاوات افزایش داشته است. این گزارش نشان می‌دهد در سال ۲۰۲۴ و 2025 جهش بزرگی در ظرفیت نصب شده انرژی خورشیدی رخ داده است. طی سال 2024 کل ظرفیت انرژی خورشیدی نصب‌شده ترکیه، شامل نیروگاه‌های دارای مجوز و بدون‌مجوز، با ۷۳ درصد افزایش از 11.3 هزار مگاوات به 19.6 هزار مگاوات رسیده است. ظرفیت انرژی بادی نصب‌شده ترکیه نیز در سال ۲۰۲۴ از 11.8 هزار مگاوات به 12.6 هزار مگاوات رسیده است. 

براساس جدیدترین گزارش‌ها، میزان برق خورشیدی نصب‌شده ترکیه تا آوریل 2025 به 21 هزار و 974 مگاوات رسیده و میزان برق بادی نصب شده نیز به 13 هزار و 212 مگاوات رسیده است. این داده‌ها نشان می‌دهد تا آوریل امسال کل ظرفیت نصب‌شده انرژی تجدیدپذیر ترکیه به 71 هزار و 269 مگاوات افزایش یافته که در نوع خود یک رکورد محسوب می‌شود. این داده‌ها نشان می‌دهد با در نظر گرفتن ظرفیت نصب شده 782 مگاواتی برق خورشیدی ایران، ظرفیت برق خورشیدی نصب‌شده در ترکیه تاآوریل امسال 28 برابر ایران است. 

رکوردزنی برق خورشیدی در پاکستان 

یکی از تجارب قابل‌تأمل در بین همسایگان ایران، تجربه برقی کشور پاکستان است. فارغ از اینکه پاکستان درگیر یک جنگ ویرانگر شود یا همه‌چیز کنترل‌شده به پایان برسد، طبق بررسی هی مؤسسه امبر (اندیشکده انرژی در انگلستان) پاکستان در سال ۲۰۲۴ با واردات ۱۷ هزار مگاوات پنل خورشیدی، به جمع کشورهای پیشرو در زمینه انرژی خورشیدی پیوسته است. طبق گزارش اتاق بازرگانی چین، پاکستان بین سال‌های ۲۰۲۳ تا ۲۰۲۴ حدود ۲۴ هزار مگاوات ماژول چینی وارد کرده که ۱۷ هزار مگاوات آن مربوط به سال ۲۰۲۴ است. 

براساس آخرین گزارش برنامه سیستم‌های انرژی فتوولتائیک آژانس بین‌المللی انرژی (IEA-PVPS)، اگرچه هنوز ظرفیت تجمعی نصب‌شده پاکستان در پایان سال 2024 به 4200 مگاوات رسیده و این کشور در رتبه 35 جهان قرار گرفته، اما در سال ۲۰۲۴ این کشور با واردات ۱۷ گیگاوات ظرفیت جدید، به پنجمین واردکننده بزرگ تجهیزات برق خورشیدی در جهان تبدیل شد. 

براساس گزارش‌ها، بخش عمده‌ای از رشد پاکستان در بخش انرژی خورشیدی مربوط به پنل‌های پشت‌بامی است. اوایل سال 2025، رئیس انجمن انرژی خورشیدی پاکستان می‌گوید افزایش شدید قیمت انرژی، مردم را تشویق کرده تا وابستگی خود را به شبکه برق دولتی کاهش دهند و آن‌ها به انرژی خورشیدی پشت‌بامی به‌عنوان راهی برای تولید برق برای خود روی آورده‌اند. آمارها نیز نشان می‌دهد در سال ۲۰۲۳، تقاضای پاکستان برای برق از شبکه دولتی نسبت به سال قبل از خود حدود 9 درصد کاهش یافته است. 

ایجاد پنل خورشیدی، کار امروز نیست! 

هاشم اورئی، استاد مهندسی برق دانشگاه شریف در گفت‌وگو با «فرهیختگان» ضمن اشاره به دستور رئیس‌جمهور برای قطع برق اداراتی که از پنل خورشیدی استفاده نمی‌کنند‌ گفت در شرایط فعلی این کار عملیاتی نیست. به نظر می‌رسد امکان انجام تصمیم اخیر دولت مبنی بر الزام ادارات دولتی به نصب پنل‌های خورشیدی نزدیک به صفر باشد. این اقدام از نظر اجرایی، فنی‌ و حتی مدیریتی عملیاتی نیست، اما در درازمدت امکان تحقق آن وجود دارد. 

ایجاد نیروگاه برق خورشیدی، درازمدت اما مطمئن! 

وی در ادامه به راه‌های جایگزین اشاره کرد و گفت: «سیاستگذاری صحیح باید مبتنی بر اقتصاد مقیاس (Economies of Scale) باشد. به جای نصب پراکنده پنل‌های خورشیدی بر ادارات، سرمایه‌گذاری در نیروگاه‌های خورشیدی بزرگ، مشابه طرح‌های اجرا‌شده در امارات و عربستان، می‌تواند به مراتب مقرون‌به‌صرفه‌تر و کارآمدتر باشد.» وی افزود: «متوسط برقی که ما می‌توانیم از یک متر مربع در کشور ایران بگیریم، 2200 کیلووات ساعت بر متر مربع در سال است که دو برابر آلمان است.‌ ایران از نظر تابش خورشیدی در موقعیت مناسبی قرار دارد و احداث مزارع خورشیدی در مناطق مرکزی کشور منطقی‌تر از نصب پنل‌های پراکنده در شهرهاست.» وی ادامه داد: «مشکل اصلی بحث مدیریتی است، نه فنی. ضروری است که به جای صدور دستورات ناگهانی، ابتدا کارگروه‌های تخصصی ایجاد شوند تا ابعاد اقتصادی، اجرایی‌ و فنی این طرح را بررسی کنند.» وی درباره پتانسیل تولید برق خورشیدی در نیروگاه‌های ایران گفت: «اکنون دو واحد تولید برق خورشیدی در کشور داریم؛ البته ظرفیت آن‌ها نسبت به نیاز کشور بسیار کم است و با این وجود قابل توسعه‌اند.» 

لزوم تنظیم نقشه راه برای رسیدن به تکنولوژی پنل خورشیدی

این استاد دانشگاه در پایان پیشنهاد کرد: «با ایجاد نقشه راه مدونی می‌توان به وسیله مذاکره دولت با چین همانند سایر کشور‌های غرب آسیا معامله دوسر برد نفت در برابر برق خورشیدی داشت. به دنبال آن در سال‌های آتی این اتفاق شدت خواهد گرفت، در غیر این صورت دور از ذهن است ایران به تنهایی در این باره موفق باشد. پس از آن، تولیدکننده مجبور خواهد شد به‌طور همزمان با انتقال فناوری، شرایط لازم برای تولید داخلی را نیز فراهم کند.» 

ادارات ظرفیت ایجاد پنل خورشیدی را ندارند 

آرش شجاعی، دبیر انجمن انرژی‌های تجدیدپذیر در گفت‌وگو با «فرهیختگان» درباره توجیه فنی و اقتصادی اظهارات اخیر رئیس‌جمهور مبنی بر استفاده تمام دستگاه‌ها از انرژی خورشیدی اظهار داشت: «این موضوع به لحاظ فنی عملی نیست. قاعدتاً ادارات ما به ویژه در تهران به قدری سقف پشت بام ندارند که بخواهند نیروگاه خورشیدی نصب کنند که پاسخگوی مصرف آن‌ها باشد. ساختمان یک وزارتخانه چندین طبقه است با یک پشت بام و امکان فنی این مورد وجود ندارد.»

کل ظرفیت نصب‌شده انرژی‌های تجدیدپذیر 1700 مگاوات است 

وی افزود: «حال با گذشت حدود پنج سال از آن دوره، نه‌تنها تجربه‌ای اندوخته نشده، بلکه همان الگو‌ها دوباره در حال تکرار است. به‌تازگی طرحی مطرح شده که ادارات دولتی موظفند تا تابستان امسال برق مصرفی خود را از طریق پنل‌های خورشیدی تأمین کنند؛ در حالی که ظرفیت نصب‌شده انرژی‌های تجدیدپذیر در کشور تا پایان اسفند ۱۴۰۳ تنها حدود ۱۴۵۰ مگاوات بوده و بنا بر برخی گزارش‌ها، اخیراً به ۱۷۰۰ مگاوات رسیده است. این در حالی است که مصرف برق بخش عمومی (اعم از ادارات دولتی و سازمان‌ها) سهم قابل توجهی از کل مصرف کشور را به خود اختصاص می‌دهد. اجرای چنین سیاستی، آن هم با ضرب‌الاجل چند‌ماهه، در شرایطی که زیرساخت‌ها، اعتبارات بانکی، فرایند‌های مناقصه و انتخاب پیمانکار و... همگی پیچیده و زمان‌برند، بیشتر به یک شوخی شباهت دارد. در واقع، بی‌توجهی به شرایط اجرایی و ارائه هدف‌گذاری‌های غیرواقعی، نه‌تنها کمکی به حل بحران انرژی نمی‌کند، بلکه به بی‌اعتمادی عمومی نیز دامن می‌زند.»

دولت به جای راهکار‌های سمت تقاضا به سراغ عرضه می‌رود 

این کارشناس انرژی در پایان یادآور شد: «مسئله اصلی این است که دولت به جای تکیه بر راهکار‌های طرف تقاضا، همچنان به سراغ راه‌حل‌های طرف عرضه می‌رود؛ آن هم در شرایطی که ریشه بخشی از بحران انرژی در ضعف بهره‌وری به‌ویژه در ساختمان‌های دولتی است. برای مثال، به جای الزام ادارات به نصب فوری پنل خورشیدی، می‌توانست از ابزار‌های بازار انرژی مانند بورس برق یا تابلو سبز استفاده کند و ادارات را به خرید برق از نیروگاه‌های خورشیدی خصوصی سوق دهد. این مدل نه‌تنها انعطاف‌پذیرتر و کم‌هزینه‌تر است، بلکه تولیدکنندگان برق تجدیدپذیر را نیز به سرمایه‌گذاری بیشتر ترغیب می‌کند. در نهایت، باید گفت پیوند زدن سیاست‌های تأمین برق با هدف‌گذاری‌های غیرواقعی و بدون پیوست اجرایی، تنها منجر به پیچیده‌تر شدن بحران می‌شود. راه‌حل، نه در صدور بخشنامه‌های غیرعملیاتی، بلکه در ایجاد انگیزه‌های اقتصادی، بهره‌گیری از ابزار‌های بازار و اصلاح ساختار مصرف در دستگاه‌های اجرایی است.» 

گزارش کامل را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.