خوراکیان، مدیر عالی حرم مطهر امام رضا (ع) در گفتوگو با «فرهیختگان» تشریح کرد
صادق امامیاگر بنا بر تقدس باشد، مقدس‌ترین است؛ اگر بر پناه باشد، مستحکم‌ترین است و اگر بر نهاد اجتماعی میانی باشد، قدرتمندترینشان است. این عبارات در توصیف حرم مطهر امام رضا(ع) می‌گنجد اما حرم و امام معصوم(ع)، فراتر از این توصیفاتند. این جغرافیای یک میلیون مترمربعی، فراتر از یک زیارتگاه، نماد آرامش، وحدت و معنویت در متن جامعه ایرانی است. در گفتوگو با آقای رضا خوراکیان، مدیر عالی حرم مطهر رضوی، درباره نقش فرهنگی، اجتماعی و معنوی این آستان در زندگی مردم ایران سخن گفته‌ایم. او از اینکه چگونه این نهاد مردم‌نهاد، فراتر از ساختاری مذهبی، به بستری برای تولید آرامش، احیای هویت شیعی و حتی کنش‌های اجتماعی بدل شده است، سخن گفت. متن این گفتوگو را در ادامه از نظر می‌گذرانید.
حرم امام رضا(ع) برای ما تنها یک مکان مذهبی نیست، یک تکیه‌گاه عاطفی و حتی هویتی است. مردم امام رضا(ع) را پناه خودشان می‌دانند. چطور این تصویر برای مردم پدید آمده و حرم چه نقشی می‌تواند در زندگی مردم داشته باشد؟
رضا خوراکیان، مدیر عالی حرم مطهر رضوی در پاسخ گفت: « کار ما اینجا مرقدداری به معنای عرف نیست. اینجا کانون پیوند روحی مردم با امام(ع) است. اینجا جایی است که همه آن تصویر و تصوری که مردم از معارف دین دارند، از انسان کامل دارند، در وجود امام(ع) متجلی است. مردمی که شیعه هستند اعتقاد دارند امام(ع) در حالت حیات و ممات، فرقی نمی‌کند. لذا بهره و فیضی که از امام(ع) در زمان حیات دنیایی می‌توان برد، در شرایطی هم که ما چشم در چشم نمی‌بینیم‌شان، معارف دینی و شیعی ما می‌گوید می‌توان در این شرایط هم، چنین ارتباطی داشت. می‌خواهم بگویم یک زمان شما از منظر شیعه و شیعیان نگاه می‌کنید؛ از منظر شیعیان، بالاتر از پناهگاه است. فرض کنید به مردم بگوییم شما اینجا می‌آیید مشکل‌تان که حل نمی‌شود، بلکه یکسری مشکلات هم متوجه شما می‌شود. ولی باز مردم می‌آیند. در سال تحویل چرا مردم به زیارت می‌آیند؟ مگر سال تحویل زمان خوبی برای زیارت است؟ بلیت گران‌تر است، اسکان گران‌تر است، تردد در شهر با محدودیت‌های بیشتری است، حرم انبوه جمعیت است و زیارت در گوشه خلوت یا برنامه‌های متنوع‌تر نیست. این در حالی است که یک هفته زودتر یا دیرتر، از نظر زیارت بهتر است ولی چرا در سال تحویل جمعیت میلیونی و بالاتر از میلیون را داریم؟ چون نگاه آن‌ها به جایگاه امامت است. آن‌ها می‌فهمند و می‌دانند که امام(ع) حی و زنده است، سلام را جواب می‌دهد، لذا می‌خواهند یک لحظه خوب زندگی را کنار امام(ع) بگذراند.»
او ادامه داد: «اگر ما حتی شیعه نباشیم، مسلمان نباشیم، از منظر علوم اجتماعی نگاه کنید، این واقعیت را نمی‌توان نادیده گرفت که جمعیت انبوهی که می‌آید باور و دریافتی دارد. اینجا برای او اتفاقی می‌افتد که به حرم می‌آید و این تکرار می‌شود. امسال آمده و سال بعد هم می‌آید و دوست دارد باز هم بیاید. شما جایی می‌روید و انتظاری دارید، اگر آنجا آن چیزی که فکر می‌کردید نیست، یکبار می‌روید ولی اینجا نشان می‌دهد یک رویداد مستمر وجود دارد. شما اگر بخواهید بدون معارف دینی هم نگاه کنید، حرم مطهر و فرایند زیارت، فرایند «تولید آرامش» است. لذا کسانی که می‌آیند صرف‌نظر از اینکه چقدر حاجت خود را گرفته‌اند و می‌گیرند، برایشان تولید آرامش می‌کند.»
وی افزود: «لذا کسانی که آمدند شاید برخی از آن‌ها آشنایی عمیق با معارف شیعی ندارند، اصلاً شیعه نیستند، ولی می‌آیند و امام رضا(ع) و فرایند زیارت برای آن‌ها بسیار مورد توجه است. بخشی از هندو‌ها می‌آیند. وقتی در این فرایند قرار می‌گیرند مجموعه‌ای از اتفاقات رقم می‌خورد که برای آن‌ها ذی‌قیمت است، لذا تکرار می‌کنند. این نکته‌ای است که به‌درستی اشاره کردید که ما فقط به زیارت مضجع شریف امام و یک مکان مقدس نمی‌رویم، بلکه امام حی و حاضری را زیارت می‌کنیم و در محضر آن امام(ع) هستیم که چه حیات و چه ممات ایشان در ایفای نقش هدایتگری برای شیعیان فرقی نمی‌کند.»
خوراکیان همچنین گفت: «یکی از جلوه‌های این امر حاجت خواستن است. امروزه هیچ مفهومی در دنیا به اندازه زیارت مورد هجوم نیست. یکی از وجوه مشترک جریان‌های سکولار، جریان‌های ضددین، جریان‌های ضدشیعه، جریان‌های متفاوت فکری و... مقابله جدی با زیارت است. به کتاب‌ها و فیلم‌ها و کار‌های پژوهشی و تبلیغی-ترویجی نگاه کنید. با همه این هجمه سنگینی که می‌شود امروز می‌بینید مقوله زیارت روزافزون و سال به سال توسعه کمی و توسعه مفهومی و کارکردی پیدا کرده است. یکی از کارکرد‌های زیارت، کارکرد‌های اجتماعی است که بسیار متفاوت با ده سال قبل است. زیارت بازتولید ویژگی‌ها و صفاتی در ظاهر است که آن ویژگی‌ها متناسب با شرایط اجتماعی، متناسب با نیاز‌های جامعه رفتار‌های متفاوتی را بازتولید می‌کند. وقتی فردی می‌بیند امروز مردم مشکل اجتماعی دارند، نمی‌تواند آرام باشد؛ اینجا زیارت منشأ خیرات اجتماعی می‌شود یا هرچیز دیگر! این گوهری است که حقیقت معنوی و ارادی انسان را در اذهان جا می‌اندازد.»
دو نکته به نظرم پراهمیت است که به‌درستی بیان کردید. برای انسان‌ها، رابطه با ائمه یا امام رضا(ع) یک رابطه یک‌سویه نیست که اگر اینطور بود شب عید به زیارت نمی‌آمدند. این یک رابطه دوسویه است، یعنی این طرف نیز هزینه می‌دهد و شاید همین رابطه دوسویه در بحث زیارت هم کارکرد پیدا کرده است. کارکرد اجتماعی پیدا کرده که برای اموری نذر می‌کنند که در حالت عادی شاید این کار را نکنند؛ مثل آزادی زندانی‌ها که به واسطه امام(ع) است. منشأ این خیر امام(ع) است و به این جهت این کار را مردم می‌کنند. زیارت به نحوی تبدیل به امر اجتماعی می‌شود یا کارکرد‌های اجتماعی ایجاد می‌کند. نمی‌دانم این را قبول دارید یا خیر، ولی آیا می‌توان حرم را یک نهاد اجتماعی میانی بین مردم و حکومت در نظر گرفت؟ اگر بله، چقدر می‌تواند در این زمینه موفق عمل کند یا کارایی داشته باشد؟
رضا خوراکیان گفت: « شما امروز را هم در نظر نگیرید، در طول تاریخ اساساً آستان قدسِ امروز، محصول چیست؟ آستان قدسی وجود نداشت. بعد از شهادت امام رضا(ع) آن چیزی که وجود داشت علاقه مردم به ایشان بود که در قالب زیارت جلوه‌گر شد. این علاقه در طول تاریخ چیزی را که امروز به نام آستان قدس معروف است، به وجود آورده. وقف شده، نذر شده است، آستان قدس مردم‌نهادترین ساختار و سازمانی است که در کشور وجود دارد و اطلاعاتی که ما داریم از جهاتی منحصر به فرد و از جهاتی جزء برترین نهاد‌های مردم‌نهاد است. هرچه در آستان قدس دارید، وقف و نذر است یا عین وقف و نذر است یا از عواید وقف و نذر است که در حکم وقف و نذر می‌باشد. امروز آستان قدس را بیش از 80 هزار خدمه و خادمیار افتخاری اداره می‌کنند. این مردم را با چه عنوانی می‌توانید جمع کنید؟ اگر روحیه افتخاری مردم نبود چطور و با چه هزینه‌هایی باید این اتفاق رقم می‌خورد؟ از منظر فرد هم نگاه کنید خدمه‌ای که اینجا می‌آید و جارو دست می‌گیرد و حرم را جارو می‌کند، وقتی در خانه است چای را از کس دیگری می‌خواهد! ولی اینجا با افتخار کار می‌کند. بسیاری از این‌ها افراد با تحصیلات بالا و برخی از این‌ها مدیران ارشد در بخش‌های خصوصی و دولتی هستند. برخی‌شان دانشمندان داخلی و خارجی هستند! این‌ها به حرم می‌آیند تا به زائران خدمت کنند. هرچیزی که در آستان قدس است، محصول عشق و علاقه مردم به حضرت رضا(ع) است، البته این عشق و علاقه محصول و نتیجه عنایتی است که از حضرت(ع) دیده‌اند. این عشق و علاقه ایجاد شده است. بازخورد و بازتاب و عکس‌العمل عنایت حضرت(ع)، حجم عظیم وقف و نذر و خدمت و... شده است. اگر عناوین موقوفات را بشماریم، بیش از 100 مورد است. طرف نذر کرده به نام امام رضا(ع) امکانات تحصیل را برای افرادی که امکانات ندارند فراهم کند، کسانی که به مشهد نیامدند، به زیارت بیایند، برای درمان نذر کرده است، به نام حضرت رضا(ع) برای فعالیت‌های علمی نذر کرده است. برای اطعام نذر کرده است.»
وی افزود: «امروز نذر‌های کاملاً متنوع وجود دارد که ریشه همه این‌ها عشق و علاقه به امام رضا(ع) است که برخاسته از باور‌های دینی است. در هر مقطعی در تاریخ نگاه کنید این موقوفات شاید وقت‌هایی وجه غالبی پیدا کرده است، هم سمت‌وسوی وقف کردن و هم خدمات و برنامه‌ها. امروز به دلیل مشکلاتی که داریم، به دلیل شرایط خاص اجتماعی، طبیعتاً توجه به عرصه‌های اجتماعی چه در بحث امدادرسانی و خدمت و چه در بحث مواجهه با آسیب‌ها و فاصله‌ای که با تربیت انسان تراز داریم، بیشتر است. خلأ ما شاید بیشتر در این عرصه‌هاست. طبیعتاً ذوق و شوق این عزیزان هم به این سمت می‌رود که نیاز روز را جواب دهند.»
در کشور، تئوری‌سازی‌های مختلفی برای وحدت ذیل یک عنوان می‌شود ولی واقعیت این است که حبل‌المتین در ایران ائمه و خصوصاً امام رضا(ع) است. یعنی ما هیچ طنابی محکم‌تر از این‌ها نداریم. حتی اهل سنت و اقلیت‌های مذهبی هم به اهل بیت ارادت دارند. شاید برخی برای خیلی از پروژه‌ها حاضر نباشند کاری کنند ولی وقتی اسم امام رضا(ع) می‌آید با جان و دل همراهی می‌کنند. مثلاً تنها با دیدن پرچم حرم، حاضر می‌شود بخش زیادی از طلب خودش را ببخشد. برنامه‌ای برای استفاده حداکثری از این ظرفیت وجود دارد؟ از این ظرفیت می‌توان استفاده کرد. آیا با توجه به شرایط چنین برنامه‌ای در دستور کار وجود دارد؟
مدیر عالی حرم مطهر امام رضا (ع) گفت: «کانونی‌ترین بحث آستان قدس، حرم مطهر است. بیرون از اینجا ممکن است سر یک جای پارک با هم دعوا کنیم ولی وقتی وارد حرم می‌شویم لیوان آب دست یکدیگر می‌دهیم. اگر کسی قرآنی برداشته، دیگری سرجای خود در قفسه می‌گذارد که به زحمت نیفتند. در یک شرایط اجتماعی طبیعی برای ما پیش آمده که هرکسی به فکر خود و نیاز‌های خودش است ولی وقتی وارد فرایند زیارت می‌شود؛ وقتی به حرم مطهر مشرف می‌شود این کاملاً برعکس می‌شود. یعنی هرکسی که به اینجا می‌آید، می‌خواهد کاری کند، آبی دست کسی بدهد، خدمتی بکند، این به نظر من خیلی مهم‌تر است. درحالی‌که جامعه ما و مناسبات اجتماعی ما بیشتر فردمحور شده و هرکسی به دنبال خود، نیاز‌های خود و آن چیزی است که فکر می‌کند مطالباتش است، سالانه 35 میلیون زائر به مشهد می‌آیند.»
خوراکیان ادامه داد: «در این دنیایی که این گونه است عرصه‌هایی متفاوت وجود دارد؛ یک نمونه زیارت است که دگرخواهی است. لذا بیرون همین تنوع را داریم ولی تحمل کمتری نسبت به هم داریم. وقتی داخل حرم می‌آییم تحمل بالاتری نسبت به هم داریم. حرم مطهر و فرایند زیارت –سنجش‌هایی در این رابطه شده است- باعث ارتقای وفاق و همدلی اجتماعی می‌شود. زیارت باعث می‌شود سرمایه اجتماعی ما در کشور ارتقا پیدا کند. من از منظر دینی صحبت نمی‌کنم. امید به جامعه، به کشور، به خود، به توانایی فرد در اینجا توسعه پیدا می‌کند و این کارکرد‌های اصلی است. در ذیل این‌ها باز ظرفیت خدمه، خادمیار، خادم‌های حضرت رضا(ع) باعث می‌شود صد‌ها گروه پزشکی با نام و یاد امام رضا(ع) فعالیت کنند. در عرصه‌های مختلف این اتفاق می‌افتد که می‌بینید. این‌ها خدمت اجتماعی می‌دهند و کار‌های مختلفی می‌کنند. برخی کار‌ها را نیز آستان قدس انجام می‌دهد. مثلاً سال‌های قبل فقط اطعام محرومان در مناطق حاشیه شهر و محروم را داشتیم.»
مطالب پیشنهادی
