حمایت از نخبگان در انتظار یک شیوه‌نامه!

گروه دانشگاه: نهاد‌های دولتی در سال‌های اخیر تلاش کرده‌اند مسیر‌های مؤثرتری برای شناسایی و جذب نخبگان و استعداد‌های برتر کشور طراحی کنند. برخی دانشگاه‌ها هم از همین رو، چه برای جذب ذهن‌های برتر و چه برای بروز هرچه بیشتر استعداد‌های آن‌ها، ارائه خدماتی مانند پرداخت کمک‌هزینه یا در فرایند‌های علمی و پژوهشی یا تسهیلات خوابگاهی و تغذیه را در دستورکار خود قرار داده‌اند.
برنامه هفتم توسعه هم تلاش‌هایی در این زمینه داشته و رویکرد متفاوتی را در مسیر حمایت از استعداد‌های برتر پیش گرفته است که هدف از آن، نه‌تنها حمایت از افراد توانمند، بلکه به‌کارگیری ظرفیت‌های آن‌ها در حل مسائل اولویت‌دار و حرکت به سوی توسعه ملی بوده است. یکی از نخستین گام‌ها در این مسیر، تشخیص رشته‌های تحصیلی اولویت‌دار براساس نیاز‌های کشور است. اما صرف اعلام این اولویت‌ها کافی نیست. برای ایجاد انگیزه واقعی در دانشجویان، لازم است مشوق‌های ملموس و برنامه‌های حمایتی نیز ارائه شود. این اقدامات، تحصیل را برای دانشجویان با استعداد در رشته‌های اولویت‌دار به مراتب جذاب‌تر می‌کند. برنامه پنج ساله هفتم پیشرفت در بند «ب» ماده ۹۶ خود، بر لزوم پرداخت کمک‌هزینه تحصیلی به دانشجویان ممتاز و مستعد به عنوان یکی از ابزار‌های تحقق عدالت آموزشی و جلوگیری از فرار مغز‌ها تأکید دارد. این سیاست وارد فاز اجرایی شده و آیین‌نامه اجرایی مربوط به آن در دی ماه سال گذشته توسط هیئت وزیران تصویب شده است. 

دی 1403؛ آغاز مسیر حمایت مالی از دانشجویان بااستعداد
با تصویب آیین‌نامه اجرایی بند ب ماده ۹۶ قانون برنامه هفتم توسعه در اواسط دی‌ماه 1403، فرایند پرداخت کمک‌هزینه تحصیلی به دانشجویان ممتاز و مستعد کشور وارد مرحله جدیدی شد. این آیین‌نامه به پیشنهاد وزارت علوم و با همکاری وزارت بهداشت تهیه شده و به تأیید هیئت وزیران رسیده و هدف از تدوین آن ایجاد زمینه حمایت مالی از دانشجویانی است که در رشته‌های مورد نیاز کشور تحصیل می‌کنند و از نظر علمی در شمار برترین‌های ورودی دانشگاه‌ها قرار دارند. بر اساس این مصوبه، مسئولیت اجرایی طرح بر عهده صندوق رفاه دانشجویان خواهد بود و دانشگاه‌های مورد تأیید دو وزارتخانه موظف به اجرای این سیاست هستند. 

چه کسانی ممتاز و مستعد محسوب می‌شوند؟
دانشجویان واجد شرایط دریافت این حمایت، آن دسته از پذیرفته‌شدگان مقاطع مختلف تحصیلی هستند که در زمان ورود به دانشگاه دارای رتبه‌های برتر در آزمون‌های سراسری بوده‌اند. برای مثال رتبه ورودی دانشجویان مقطع کارشناسی باید در آزمون سراسری تا سقف ظرفیت پذیرش در هر یک از مناطق سه‌گانه ۱، ۲ و ۳ وزارت باشد. برای مقطع کارشناسی ارشد نیز شرط به همین صورت برقرار بوده و تنها تفاوت آن این است که به طور خاص رتبه ورودی باید تا سقف ظرفیت پذیرش در هر رشته مرتبط باشد. دانشجویان مقطع دکتری حرفه‌ای باید همانند مقاطع قبلی رتبه ورودی خود را در آزمون سراسری به صورتی کسب کنند که تا سقف ظرفیت در هر یک از مناطق سه‌گانه وزارتین باشد.
درنهایت، برای دانشجویان دکتری تخصصی، شرایط مشابه برقرار است، با این تفاوت که رتبه ورودی باید در سقف ظرفیت‌های موجود باشد. البته دانشجویان ممتاز علوم پزشکی از این قاعده جدا شده و در صورتی در دسته «دانشجویان مستعد و ممتاز» قرار می‌گیرند که در زمره دوونیم درصد پذیرفته شدگان کشوری در رشته‌های مورد نیاز کشور در هر یک از آزمون‌های متمرکز جامع علوم پایه پزشکی و دندانپزشکی، جامع داروسازی، جامع پیش کارورزی پزشکی، پذیرش دستیار پزشکی، دندانپزشکی و داروسازی بوده و حداقل بتوانند 75 درصد نمره کل آزمون مربوطه را کسب کنند؛ البته پیش‌شرط این افراد هم آن است که تأییدیه نمره خود را از سازمان سنجش آموزش کشور دریافت کنند. 

اولویت با استعداد‌های درخشان و دانشجویان تمام‌وقت
این آیین‌نامه به حمایت از دانشجویان مستعد و بااستعداد تأکید کرده اما تبصره‌هایی هم دارد که به نوعی تعیین‌کننده استثنائات است. اولین تبصره این است دانشجویانی که ورود آن‌ها به مقطع تحصیلی از طریق سهمیه استعداد‌های درخشان (بدون آزمون) بوده، در اولویت قرار می‌گیرند. از سوی دیگر طبق آیین نامه، ملاک پذیرش در مقاطع مختلف، نمره خام علمی دانشجویان بوده و اینطور نیست که تنها رتبه ورودی‌شان ملاک قرار بگیرد. همچنین، اعطای کمک‌هزینه تحصیلی مشروط به اخذ حداقل تعداد واحد‌های آموزشی طبق مقررات و به عنوان دانشجوی تمام وقت در نیمسال جاری تعیین شده است. 

کمک‌هزینه تحصیلی چگونه پرداخت می‌شود؟
با وجود اینکه شاید در گام اول بخش قابل توجهی از دانشجویانی که مشمول مؤلفه‌های این آیین‌نامه می‌شوند، بتوانند از حمایت‌ها بهره‌مند شوند؛ اما این به معنی استمرار در پرداخت حمایت‌های مالی نیست، به طوری که ادامه بهره‌مندی از این حمایت مالی منوط به حفظ جایگاه علمی دانشجو در میان پنج درصد برتر ورودی‌های رشته یا گرایش خود است. در دوره‌های کارشناسی ارشد و دکتری، شرط حفظ کیفیت آموزشی منوط به ارائه گزارش علمی مثبت از سوی استاد راهنما و تأیید آن توسط مدیر گروه خواهد بود.
از سوی دیگر کمک‌هزینه تحصیلی تنها در محدوده سنوات مجاز تحصیلی هر مقطع قابل پرداخت است. همچنین دانشجویان شاغل یا آن‌هایی که از بورسیه سایر نهاد‌های اجرایی برخوردار هستند، از دریافت این کمک‌هزینه محروم می‌شوند. تنها استثنا در این زمینه، دستیاران و کارورزان پزشکی هستند که به واسطه شرایط خاص آموزشی از این محدودیت مستثنی شده‌اند. البته باید در نظر داشت که پرداخت این مبالغ هیچ‌گونه تعهد استخدامی برای وزارتخانه‌های ذی‌ربط ایجاد نمی‌کند و دریافت آن صرفاً به معنای حمایت علمی-مالی از دانشجو در مدت تحصیل است و به معنای جذب در ساختار رسمی دولت نیست. 

کدام رشته‌ها حمایت می‌شوند؟
مسئله دیگر آن است که تشخیص و اعلام رشته‌های مورد نیاز کشور بر عهده دو وزارتخانه علوم و بهداشت گذاشته شده و آن‌ها موظف‌اند در هر سال تحصیلی این رشته‌ها را به صندوق رفاه اعلام کنند. مبلغ کمک‌هزینه و تعداد مشمولان نیز بر پایه پیشنهاد مشترک این وزارتخانه‌ها و پس از نهایی شدن ثبت نام دانشجویان در دانشگاه، تعیین و از طریق سامانه به صندوق رفاه ابلاغ خواهد شد.
در گام پایانی، صندوق رفاه موظف شده بود تا حداکثر ظرف مدت سه ماه از زمان ابلاغ این آیین‌نامه، شیوه‌نامه اجرایی آن را تهیه کرده و پس از تأیید هیئت امنای خود، به دانشگاه‌ها و نهاد‌های مربوطه ابلاغ کند. طبق این آیین‌نامه، قرار بود کمک‌هزینه‌ای مشخص برای دانشجویان مستعد و ممتاز که در رشته‌های دارای اولویت کشور تحصیل می‌کنند، در نظر گرفته شود. اما تا زمانی که این شیوه‌نامه اجرایی تدوین نشود، نه تنها معیار‌های پرداخت کمک‌هزینه به طور دقیق مشخص نیست، بلکه امکان پیش‌بینی اعتبارات لازم از سوی سازمان برنامه‌وبودجه نیز وجود ندارد. هنوز خبری از شیوه‌نامه پرداخت کمک‌هزینه نیست، این در حالی است که مهلت قانونی این کار به پایان رسیده است. 

معطلی در تدوین شیوه‌نامه گره حمایت از  با استعداد‌ها
چندی پیش سعید حبیبا، رئیس سازمان امور دانشجویان اعلام کرده بود این آیین‌نامه به دانشگاه‌ها ابلاغ شده و اجرای آن توسط دانشگاه‌ها منعی ندارد. این در صورتی است که بخش مهمی از اجرای آن یعنی تخصیص اعتبارات منوط به صدور شیوه‌نامه‌ای است که هنوز به تصویب نرسیده و ابلاغ نشده است.
علی الهیارترکمن، معاون هزینه‌ای امور آموزش عالی سازمان برنامه و بودجه پیش‌تر درباره همین موضوع به «فرهیختگان» گفته بود: «برای اینکه اعتبارات به‌صورت شفاف، دقیق و عملیاتی پیش‌بینی شود، دستگاه‌های اجرایی ملزم شدند برنامه عملیاتی به ما ارائه کنند. برخی این موارد را به ما رسانده‌اند، اما برنامه عملیاتی برخی از موارد مثل بند ب ماده 96 (حمایت از دانشجویان مستعد و ممتاز) که اجرای آن بعد از تدوین آیین‌نامه منوط به تدوین شیوه‌نامه شده است، به دست ما نرسید. وزارت علوم باید شیوه‌نامه آن را تدوین کند تا ما بتوانیم براساس آن بودجه‌ریزی را انجام دهیم.» از سوی دیگر، طبیعی است که دانشگاه‌ها به عنوان واسطه اجرای این سیاست ندانند بر چه اساسی باید دانشجویان را معرفی کنند. درواقع، با وجود قانونی بودن آیین‌نامه، فقدان شیوه‌نامه به معنای نبود ضمانت اجرایی برای آن است. 

شیوه‌نامه در انتظار تصویب هیئت امنای صندوق رفاه
«فرهیختگان» روند نگارش و وضعیت شیوه‌نامه را از مسعود گنجی، رئیس صندوق رفاه دانشجویان وزارت علوم پیگیری کرد. او در گفت‌وگو با «فرهیختگان» می‌گوید: «شیوه‌نامه اجرایی آیین‌نامه اجرایی بند (ب) ماده (96) قانون برنامه هفتم پیشرفت تدوین و به هیئت امنا تحویل داده شده است. باید دید که آن‌ها چه تغییراتی اعمال می‌کنند.» او در ادامه تأکید دارد: «تدوین این شیوه‌نامه به پایان رسیده و ابلاغ آن به امضای هیئت امنا بستگی دارد. از آنجایی که قرار است پرداخت کمک‌هزینه‌ها از مهرماه شروع شود هنوز چند ماهی فرصت داریم. البته این در صورتی که سازمان برنامه‌و‌بودجه میزان بودجه مورد نیاز را تأمین کند و در اختیار ما قرار دهد. هنوز زمان تخصیص بودجه نرسیده، اگر بودجه نیمسال اول پرداخت شود، در نیمسال دوم اجرای این بند آغاز خواهد شد.»
گنجی درباره مبلغ پیشنهادی حمایت‌ها هم عدد دقیق اعلام نکرده و گفته «مبلغ کمک‌هزینه به هیئت امنا پیشنهاد شده و در انتظار تصویب هیئت امنا است و امکان دارد که این مبلغ تغییر کند. در صورت تصویب هیئت امنا و تخصیص بودجه این شیوه‌نامه اجرایی خواهد شد.»

رئیس بنیاد ملی علم در پاسخ به «فرهیختگان»: حمایت‌مان به نسبت مراکز مشابه کشور‌های پیشرو ناچیز است