
سالن شماره ۱ نمایشگاه بینالمللی تهران میزبان نشست متخصصان هوش مصنوعی و نوزدهمین دوره مسابقات بینالمللی ربوکاپ بود. علیرضا فیروزفر و دکتر طهرانچی از رشد قابلتوجه این رقابتها، تأکید مقام معظم رهبری بر اهمیت هوش مصنوعی و نقش دانشگاه آزاد در مسیر توسعه علمی و فرهنگی منطقه سخن گفتند.
پیامدهای فهم غلط از نسلبندی دانشگاهها

فرهیختگان: سالن شماره 1 نمایشگاه بینالمللی تهران روز گذشته میزبان نشست متخصصان حوزه هوش مصنوعی بود که این روزها در نوزدهمین دوره مسابقات بینالمللی ربوکاپ حضور و مشارکت دارند. علیرضا فیروزفر، سرپرست دانشگاه آزاد استان تهران و رئیس دانشگاه آزاد واحد تهران مرکزی در ابتدای این نشست با اشاره به استقبال چشمگیر از نوزدهمین دوره مسابقات ربوکاپ اظهار کرد: «بیش از ۴۰۰ تیم متشکل از حدود ۲۰۰۰ دانشآموز و دانشجو در حال برگزاری این رقابتها هستند.»
او افزود: «امسال شاهد رشد قابلتوجهی در تعداد تیمها و همچنین ارتقای سطح علمی شرکتکنندگان هستیم. این مسابقات در راستای مسیر استراتژیک دانشگاه آزاد واحد تهران مرکزی برای تبدیلشدن به مهمترین مرکز هوش مصنوعی در منطقه برگزار میشود.»
این مقام مسئول با اشاره به تأکیدات مقاممعظمرهبری مبنی بر ضرورت توجه ویژه به حوزه هوش مصنوعی در کشور، گفت: «دانشگاه آزاد گامهای مؤثری را در این مسیر آغاز کرده و بهزودی شاهد رونمایی از طرحها و پروژههای نوآورانه در این حوزه خواهیم بود.»
ربوکاپ نماد پاسخ بهموقع به تغییرات فناورانه است
پس از میزبان نوبت به سخنران ویژه این نشست رسید. دکتر طهرانچی رئیس دانشگاه آزاد در ابتدای سخنان خود با اشاره به برگزاری نوزدهمین رویداد ربوکاپ آزاد ایران گفت: «ربوکاپ بالاتر از یک رخداد است و مفهوم آن نکات بسیار مهمی دارد. این رخداد نشان از تیزبینی، آگاهی به زمان و آگاهی به تغییرات مؤسسان این رخداد دارد. اینکه شما تغییرات در صحنه علموفناوری را بهخوبی درک کرده و بهموقع نسبت به آن واکنش دهید، اتفاق مهمی است و یکی از نمادهای پاسخ، ربوکاپ آزاد ایران است.»
او اظهار داشت: «امروز شاهد هستیم که این حوزه بسیار مورد توجه نوجوانان و جوانان این مرزوبوم قرار گرفته است. رخداد نوزدهم در نمایشگاه بینالمللی تهران با مساعدت مسئولان این نمایشگاه و همت دوستان ما در دانشگاه آزاد در فضای 11 هزار مترمربعی با حضور 2 هزارو 200 تیم و 500 نفر از جمله داوران و اعضای تیم اجرایی در حال برگزاری است. این رخداد کار بزرگی است و از همه عزیزان تشکر میکنم.»
چالش فهم ناقص از ادبیات نسلبندی دانشگاهها
رئیس دانشگاه آزاد با اشاره به فهم نادرست مفهوم نسلبندی دانشگاهها تصریح کرد: «آنچه در غرب تحت عنوان نسلهای دانشگاهی شامل آموزشی، پژوهشی، کارآفرین و جامعهپرداز و تمدنساز یاد میشود، واقعیتی است که در بررسیها متوجه شدیم در بسیاری از موارد دقت کامل در فهم این ادبیات صورت نمیگیرد.»
دکتر طهرانچی در توضیح بیشتر این مسئله گفت: «اینکه بگوییم دانشگاه نسل دوم، دانشگاه پژوهشمحور یا دانشگاه نسل قبل آموزشمحور است، این سؤال ایجاد میشود که مگر در دانشگاه نسل اول، پژوهش وجود نداشته است؟ مگر در دوره قرن بیستم و نوزدهم، ما فناوری و نوآوری حاصل از فناوری را نداشتهایم؟ اساساً مگر عالمان ما جامعهپرداز نبودهاند؟ ما بوعلی سینایی را داشتیم که در قامت یک نخستوزیر خدمت کرد یا خواجه نصیرالدین طوسی که بهاندازه یک نخستوزیر تأثیرگذار بوده است. حال سؤال آن است که این ادبیات چه موضوعی را برای ما مشخص میکند؟»
او در پاسخ به این سؤال گفت: «قطعاً علم شامل آموزش، پژوهش و کاربست است، حال سؤال میشود که تفاوت دانشگاه آموزشمحور و پژوهشمحور چه بوده است؟ واقعیت آن است که ما یک رفتار فردی و یک رفتار جمعی داریم. علم از روز اولی که در این عالم توسط انسان شروع به رشد و نمو کرد، هم با آموزش همراه بوده، هم با پژوهش و هم با کاربست. اما بحث درباره سازمان است. اینکه سازمان ما سازمان آموزشی است یا پژوهشی و یا کاربست علم، موضوع دیگری است که تمایز سازمان را نشان میدهد نه تمایز فرایند علم را.»
هر تمدنی بسترساز سازمانی برای توسعهٔ علم است
رئیس دانشگاه آزاد با بیان اینکه حتماً در قرن نوزدهم و هجدهم و دوره اسلامی، علم با پژوهش خلق شده است، تصریح کرد: «یعنی از ابتدا خادمان علم هم همین کار را کردهاند، حتی در یونان باستان هم افلاطون و ارسطو را داریم که پژوهشگر بوده و علم را تولید کردهاند. یعنی هر تمدنی بسترساز سازمانی برای توسعه علم است. اصلاً تمدنی نداریم که سازمان علم را با ویژگی خودش خلق نکرده باشد که آن سازمان، مؤثر واقع نشده باشد. ما مدرسه نظامیه را داریم که خواجه نظامالملک با یک روشی در این مدارس طبیعیات و فلسفه را حذف کرد. نتیجه آن که از قرن 5 شروع و تا قرن 7 ادامه داشت هم افول تمدن علمی آن دوران مشرق زمین بود.»
دکتر طهرانچی گفت: «موضوع این نیست که علم آموزش و پژوهش دارد یا نه بلکه موضوع آن است که در دانشگاه نسل اول، پژوهشگران فردی اما آموزش نظاممند و جمعی بوده است. در دانشگاه نسل دوم، حالا سازمان پژوهشی شده است. یعنی در دور اول بحث مدارس است؛ اما در دوره دوم، مفهوم دانشکدهها مطرح شد که آنها سازمان پژوهشی محسوب میشدند. سازمان پژوهشی یعنی اینکه دارای نظام پژوهشی هستند. مفهوم دورههای تحصیلات تکمیلی و پسادکتری، محصول دورهای است، ما نظاممان نظام پژوهشمحور شده است، یعنی آموزش میدهیم تا یک پژوهشگر را تربیتکرده و این پژوهشگر در نظاممان بتواند خلاقانه جبهههای دانش را به جلو ببرد.»
ضرورت تغییر سازمان دانشگاه متناسب با مأموریت جدید
او ادامه داد: «وقتی به نسلهایی میرسیم که به آن جامعهپرداز میگوییم، با نسلی روبهرو هستیم که نظام، کاربست علم را در دانشگاه شکل میدهد. البته کاربست علم همواره وجود داشته و هیچ کنش بشری در توسعه وجود ندارد که متکی بر دانش نباشد. نگاه کنید امروز میگوییم محصول و اقتصاد دانشبنیان، ولی مگر در گذشته محصولات و یا اقتصاد، دانشبنیان نبودهاند؟ اینکه امروز اینگونه میگوییم برای آن است که امروز میبینیم که سازمان خودش را برای کاربست علم آماده کرده است. از طرف دیگر وقتی به سراغ سازمان میرویم، معنایش آن است که ما یک ساختار تماماً متغیر و متناسب با مأموریت سازمان را باید طراحی کنیم.»
رئیس دانشگاه آزاد تصریح کرد: «وقتی بحث خلق دانش فنی تحت عنوان دانشگاههای خالق دانش فنی و کارآفرین مطرح میشود، یعنی ساختاری اضافه میشود که به آن ساختار انستیتو میگوییم. انستیتو محصول دورهای است که شما از دانشگاهها میخواهید که پاسخگو باشند. بنده مطالعهای را در کتاب پسا اسپوتنیک خواندم که عنوان میکرد 3 درصد دانشگاههای آمریکا پژوهشمحور بوده اما 50 درصد تربیت دانشجویان دکتری در علم مهندسی مربوط به همین 3 درصد است. یعنی نظام آنجا برای این کار خلق شده است.»
آموزش و پژوهش بدون کاربست قدرت ایجاد نمیکند
دکتر طهرانچی ادامه داد: «نکته دوم آن است که من از بیانی الهام میگیرم که قرآن درباره ذوالقرنین دارد. این را هم بگویم که ما ایرانیها با ذوالقرنین یک انس و الفتی داریم. خدا در قرآن میگوید نسبت به برخی افراد تواناییهایی داده و آنها هم این توان را در جهت مثبت به کار گرفتند، نگاه کنید لقمان پیامبر نبود؛ ولی حکیم بود و ذوالقرنین هم پیامبر نبود؛ اما ذکر خیر او در قرآن وجود دارد. خداوند وقتی میخواهد قدرت ذوالقرنین را مطرح کند، میگوید وَ آتَیناهُ مِنْ کُلِّ شَیءٍ سَبَباً؛ یعنی ذوالقرنین میتوانست از کل شیء سببی برای رسیدن به اهدافش استفاده کند، یعنی کاربست تمام از کل شیء را که شامل انسان و طبیعت میشد، خلق میکرد.»
او با بیان اینکه امروز از حکمرانی و اقتدار صحبت میکنیم، تصریح کرد: «اقتدار زمانی معنا میدهد که بتوانیم از آنچه داده است، برای رسیدن به هدف استفاده کنیم و برای این کار هم مدل داشته باشیم. یعنی شما اگر دانایی و توانایی داشته باشید، آموزش و پژوهش هم داشته باشید؛ اما کاربست را نداشته باشید، قدرت ایجاد نمیشود؛ درحالیکه خدا به ذوالقرنین وجه کاربست را اعطا کرده بود.»
تمرکز دانشگاه نسل 4 و 5 بر کاربست علم
رئیس دانشگاه آزاد افزود: «نکته مهم آن است که ذوالقرنین بهعنوان کسی که خدا به آن قدرت داده، میتوانست 3 کار را انجام دهد؛ یعنی به لحاظ فردی، هم دانایی، هم توانایی و هم سرمایه دارد. به همین دلیل ذوالقرنین به مردم خود گفته بود من دانایی و سرمایه ساخت سد را دارم، با این حال شما مردم هم بیایید و با تواناییتان به من در این حوزه کمک کنید. در چنین سیری دانشگاه نسل یک و دو بر دانایی متمرکز بود، درحالیکه دانشگاه نسل سه بر توانایی تمرکز پیدا کرده است. حالا دانشگاه نسل چهارم و پنجم بر کاربست متمرکز است.»
طهرانچی بیان داشت: «قطعاً ما یکباره نباید همه دانشگاه را متحول کنیم. بلکه در کشور همانطور که به جلو میرویم، باید بهاصطلاح از هر رنگی، دانشگاههای مختلف را داشته باشیم. اینطور نیست که ما به دانشگاههای آموزشمحور دیگر نیازی نداشته باشیم؛ چرا که جمعی از دانشگاهها حتماً باید آموزشمحور باشند که در آن دانشجو بهعنوان محور قرار بگیرد. در مقابل برخی از دانشگاهها هم باید نسل دوم شوند؛ اشکال کشور ما آن است که همه هجوم میبرند که به نسل آخر تبدیل شوند. نگاه کنید آراستگی خلقت دنیا چه در باغات که ثمراتی هم دارد، آن است که از هر نوع میوهای در آن وجود دارد و به همین دلیل همه نباید به یک مدل تبدیل شویم؛ این کار باعث میشود تا شاکله قوام پیدا نکند.»
او گفت: «در قرآن ما دو بحث داریم مبنی بر اینکه انسان در ابتدا که خلق میشود دو ویژگی را ندارد. خدا در قرآن میفرماید «لا تعلمون شیئا»، یعنی انسان در ابتدای خلق، هیچ نمیداند و به همین دلیل قوه کسب دانایی و خلق دانایی در آن به ودیعه گذاشته میشود. دومین مسئله هم آن است که انسان در ابتدا ضعیف است و به دلیل همین ضعف به توانایی توجه دارد. همچنین میبینیم که انسان در سیر زندگیاش از قوه به ضعف هم میرسد. این ضعف و قوه در جامعه هم وجود دارد.»
ربوکاپ نشانۀ حرکت دانشگاه آزاد در مسیر دانشگاه فناوریمحور
رئیس دانشگاه آزاد اسلامی اظهار داشت: «توان در دو بعد معنا میشود، یکی ذاتی و دیگر عرضی است که به عبارت امروزی قوه به معنی مهارت و فناوری است. قطعاً دانشگاه نسل سوم، دانشگاهی است که در آن پرورش مهارت و فناوری صورت میگیرد. دانشگاهی که در آن توانایی خلق میشود و گسترش پیدا میکند، روشش در پرداختن به موضوع متفاوت از دانشگاه آموزشی و پژوهشمحور است؛ چراکه دانشگاه پژوهشمحور مبتنی بر تحقیق است و به اصطلاح، گلی که دانشجو میخواهد بچیند هم همان مقاله و پایاننامهاش است، ولی نتیجه دانشگاهی که میخواهد توانایی را خلق کند، رخداد ربوکاپ است.»
طهرانچی با بیان اینکه در این مسیر 19 و 20 ساله شما میبینید حرکت دانشگاه آزاد با حرکت جهانی دانشگاههای نسل سوم کاملاً بههنگام و هماهنگ است و این یک افتخار محسوب میشود، افزود: «یعنی از سالهای 1945 و 1950 دانشگاههای دنیا به سمت دانشگاههای پژوهشمحور رفته و ما در حدود سال 2001 این مفهوم را با توسعه تحصیلات تکمیلی در دانشگاه شروع کردیم، درحالیکه به جرئت میتوان گفت همزمانی بحث دانشگاههای فناوریمحور، از سال 2005 مطرح است و این شناسه نوزدهمین رخداد ربوکاپ نشان میدهد که ما در این حوزه بههنگام حرکت کردهایم.» او افزود: «باید توانایی فرزندانمان را در مدارس و دانشگاهها با آموزش، پژوهش و کاربست تقویت کنیم. این کار به معنای انجام آموزش و پژوهش در فناوری و همچنین کاربست فناوری است. مسئله دیگر آن است که قطعاً این فناوری اگر به بازار رسید، معنایش نوآوری خواهد بود. یعنی کسی نگوید آثار مسابقات ربوکاپ در صنعت چیست؛ چراکه باید این مرحله را به قله برسانیم و بعد به مرحله نوآوری برسیم. به عبارت دیگر باید در ابتدا فناوری جدید را خلق کرد و بعد به سمت نوآوری رفت.»
رئیس دانشگاه آزاد با بیان اینکه کار من در دانشگاه این است قله رفیع بسازم که بتواند دامنهاش که جامعه هم در آن قرار دارد را سیراب کند، ادامه داد: «دانشگاهی که قله نشود، هرچه هم در آن جوشش وجود داشته باشد، باز هم دامنهاش را سرایت نمیکند. دقت کنید؛ چراکه ما باید نوجوانان و جوانان را توانمند کنیم و توانمند کردن آنها قلهسازی است. مسئله دیگر آن است که اساساً بعضی از واحدهای دانشگاه آزاد باید به دنبال پرورش توانایی باشند، نه همه آنها و این مسئله بسیار مهمی است.»
دکتر طهرانچی بیان داشت: «آنچه در حال رخ دادن است، پرورش و رشد توانایی در جوان ایرانی است؛ با این حال باید بگویم که بشر توانسته است ابزار جدیدی را در توسعه نگاهش به علم و فناوری خلق کند که نام آن هوش مصنوعی است. فناوری و علم و توانایی و دانایی مرتباً همدیگر را رشد میدهند و آنها همانند گیاهانی هستند که از دیواری بالا میروند و رشد میکنند. اگر دیوار را فناوری در نظر بگیریم، گیاه همان علم است. یعنی هرچقدر دیوار رفیعتر، گیاه هم رشد بیشتری خواهد کرد.» او تصریح کرد: «امروز بشر توانسته آنچه از علم خلق کرده را در مجموعهای تحت عنوان هوش مصنوعی جمع کند تا با منطقی برگرفته از منطق، هوش و رفتار انسانی در دریایی از اطلاعات غواصی کرده و آنچه را که فرد طلبد میکند در این اقیانوس علم در کوتاهترین زمان برای او فراهم کند. این ابزار نه مذموم است و نه تهدید، بلکه یک ابزار تکامل یافته است.» رئیس دانشگاه آزاد اسلامی افزود: «وقتی تلسکوپ ساخته نشده بود، بشر از آن سوی جهان هستی خبر نداشت. وقتی فناوری تلسکوپهای فضایی، فضاپیما و مریخپیما خلق شد، شما اطلاعاتتان از جهان پیرامون توسعه پیدا کرد. حالا این سؤال پیش میآید که مگر این حوزه مذموم است و یا باید از آن فاصله گرفت؟ خیر. پس هوش مصنوعی هم امری ابزاری برای رشد انسان است.»
سوگیری سامانهها مبتنی بر نظام سلطه خطرناک است
دکتر طهرانچی به خطرات هوش مصنوعی اشاره و تصریح کرد: «خطر آن وقتی است که انسان اطلاعات را سوگیرانه در اختیار هوش مصنوعی قرار دهد. یعنی مثلا به هوش مصنوعی بگوید درباره فلان موضوع اگر کاربر فلان سؤال را پرسید، به گونهای خاص جوابش را بدهد. شما امروز از دیپ سیک درباره تحولات ژئوپلیتیک آسیای شرقی سؤال بپرسید، آنگاه میبینید که چگونه پاسخ میدهد. همچنین از چت جیپیتی درباره کنشهای انسانکش غرب در غزه و خلق تروریستها بپرسید، آنگاه ببینید که چطور پاسخ میدهد، این یعنی سوگیری سامانهها مبتنی بر نظام سلطه که این کار خطرناک است.»
او افزود: «نداشتن سواد هوش مصنوعی به این معنا که فرد هرچه از هوش مصنوعی دید را باور کند، خطرناک است. اگر کسی سواد نداشته باشد و به بازار برود و معامله کند، کلاه سرش میرود. قطعاً اگر سواد هوش مصنوعی نداشته باشید، در استفاده از آن ضرر میکنید. حال سؤال این است که چه کسی باید سواد هوش مصنوعی را در جامعه بالا ببرد؟ قطعاً دانشگاه. البته سواد هوش مصنوعی صرفاً با استفاده کردن از این ابزار بالا نمیرود؛ چراکه باید بر منطق زبانی مسلط بوده و در ظرفیت زیرساختاری و بهرهبرداری از آن پیشرو بود. یعنی باید بدانید که چگونه سوگیرانه هوش مصنوعی میتواند اطلاعات را وارونهنمایی کند. البته این اتفاق هم عجیب نیست و حتی در قرآن به بحث وارونهنمایی اشاره شده است.»
دانشگاه باید ظرفیت استفاده از هوش مصنوعی در آموزش را ایجاد کند
رئیس دانشگاه آزاد افزود: «قرآن میفرماید گروهی بعد از دریافت پیام الهی و تفکر در آن، کلام را تحریف میکنند. طبیعتا هوش مصنوعی هم میتواند با عقلانیت کسانی که طراح آن هستند، کلام را تحریف کند و اینجا نیاز به سواد هوش مصنوعی است. البته اینکه ما باید به سمت هوش مصنوعی حرکت کنیم، شکی در آن نخواهد بود و اینکه ما بایستی در دانشگاه ظرفیت استفاده از هوش مصنوعی در آموزش ایجاد کنیم شکی در آن نیست؛ اما سؤال اساتید این است که ما تا به حال خودمان کار هوش مصنوعی را انجام میدادیم، اینکه میگویید دانشجوی امروز باید بتواند از ابزار هوش مصنوعی استفاده کند، چه معنا میدهد و ما به عنوان اساتید باید چهکار کنیم؟»
دکتر طهرانچی با بیان اینکه باید سه کار را به دانشجویان یاد داد، گفت: «اولین آن پرسیدن سؤال درست است. کار دوم آن است که وقتی دانشجویان از هوش مصنوعی پاسخی میگیرند باید آن را راستیآزمایی کنند. کار سوم آن است که باید دانشجو بتواند با استدلال از این حوزه نتیجه بگیرد. یعنی نتیجهگیری نباید به هوش مصنوعی واگذار شود؛ اما قیاس قابل واگذاری به هوش مصنوعی است و سپس باید راستیآزمایی شود.» او گفت: «داده به عنوان مبنای حرکت علم، باید از سوی فرد تهیه شود و این بخش در توسعه علم به ماشین واگذار نمیشود. همچنین داشتن فرضیه و سؤالات پژوهشی هم سؤالاتی است که دانشجو باید خودش انجام دهد و این قسمت هم به ماشین وگذار نمیشود؛ اما پاسخ به سؤال است که تا امروز از دل مقالات بیرون میآید، حالا از ماشین بیرون میآید؛ اما این بدان معنی نیست که هر پاسخی از سوی هوش مصنوعی درست است، بلکه باید پاسخها راستیآزمایی شود. دانشجو باید بتواند استنتاج عقلانی داشته باشد.»
کارهای تکراری پژوهشی با هوش مصنوعی تعطیل میشود
رئیس دانشگاه آزاد با بیان اینکه کارهای تکراری پژوهشی با هوش مصنوعی تعطیل میشود، ادامه داد: «اما وقتی میخواهیم هوش مصنوعی را بشناسیم، باید وجوه مختلف آن را در نظر گرفت که یکی از این وجوه خود فناوری است. درحقیقت بستر ربوکاپ ایران بستر بسیار مناسبی است که باید کاربردپذیری هوش مصنوعی به آن اضافه شود که امسال این اتفاق در بخش دانشآموزی اتفاق افتاده و در بخش دانشجویی هم سال آینده این اتفاق خواهد افتاد.» او خاطرنشان کرد: «شما دیدید صحنهای که هزار ریزپرنده از سوی چینیها یکباره به هوا بلند شدند و خلق تصاویر زیبایی را به همراه داشتند، این یعنی تلفیق ربات با هوش مصنوعی و این همان کاری است که انشاءالله در سال آینده و در بیستمین رخداد ربوکاپ مورد توجه قرار خواهد گرفت.»
