محمد اسماعیلی، استاد دانشگاه در گفت‌وگو با «فرهیختگان» مطرح کرداستاد دانشگاه و پژوهشگر دکتری حقوق بین‌الملل با تحلیل ساختار حقوقی و اجرایی برجام پیشنهاد‌هایی کاربردی برای تقویت جایگاه ایران در مذاکرات جاری ارائه کرده و بر اهمیت مدیریت رسانه‌ای در مواجهه با چالش‌های پیش‌رو تأکید دارد. ا
هفت پیشنهاد برای تقویت جایگاه ایران در مذاکرات
علی ملکی«ما توضیح دادیم که چگونه برای بسیاری در ایران برجام دیگر به اندازه کافی خوب نیست.» این بخشی از پست روز شنبه (30 فروردین) عباس عراقچی در شبکه ایکس بود. او در ادامه اشاره کرد آنچه از آن معامله باقی می‌ماند «درس‌های آموخته‌شده» است. محمد اسماعیلی، استاد دانشگاه و پژوهشگر دکتری حقوق بین‌الملل با تحلیل ساختار حقوقی و اجرایی برجام پیشنهاد‌هایی کاربردی برای تقویت جایگاه ایران در مذاکرات جاری ارائه کرده و بر اهمیت مدیریت رسانه‌ای در مواجهه با چالش‌های پیش‌رو تأکید دارد. اسماعیلی هفت محور کلیدی را مطرح کرده که شامل ضعف مکانیسم حل‌وفصل اختلافات در برجام، تشکیل شورای سه‌نفره برای رفع اختلافات، تفکیک رکن سیاسی و فنی در مذاکرات، ضرورت تصویب توافق در کنگره، اجرای گام‌به‌گام تعهدات، تقابل رسانه‌ای هوشمندانه با تهدیدات ترامپ و شفافیت بیشتر با افکار عمومی ایران است. در ادامه، جزئیات دیدگاه‌های وی در این هفت محور را از نظر می‌گذرانید.
1. ضعف مکانیسم حل‌وفصل اختلافات در برجام
محمد اسماعیلی با اشاره به مضمون توییت عباس عراقچی و درس گرفتن از ماجرای برجام گفت: «چند مسئله مهم در این زمینه وجود دارد. اگر ظریف را در رأس دستگاه دیپلماسی در آن مقطع زمانی بدانیم، در رأس مذاکرات هسته‌ای، ایشان و وندی شرمن حضور داشتند. در آن بازه زمانی، اولین نکته‌ای که باید مورد توجه قرار گیرد، وجود یک حفره حقوقی و پاشنه‌آشیل در برجام بود؛ مکانیسم حل‌وفصل اختلافات از یک سازوکار عقلانی و خردمندانه برخوردار نبود. در واقع، مکانیسم حل‌وفصل اختلافات در نظام حقوقی برجام ضعیف بود. چرا؟ زیرا اگر اختلافی پیش می‌آمد، قرار بود ابتدا در گام اول، معاونان وزرای خارجه ایران و ۵+۱، سپس در گام دوم، وزرای خارجه ایران و پنج به علاوه یک، در گام سوم، یک هیئت سه‌نفره و در گام چهارم، شورای امنیت وارد عمل شوند.
در این چهار گام، یکی از درس‌هایی که باید آموخته شود و تکرار نشود این است که گام سوم، یعنی هیئت سه‌نفره‌ای که رأی مشورتی ارائه می‌داد، از نظر حقوقی چندان عقلانی نبود. درباره این چهار گام، جلسات متعددی در سطح معاونان وزرای خارجه ایران و پنج به علاوه یک و همچنین وزرای خارجه دو طرف برگزار شد. اغلب، خروجی این جلسات به قرائت بیانیه سیاسی در پایان هر جلسه محدود می‌شد. این بیانیه‌های سیاسی از نظر حقوقی هیچ الزامی برای آمریکا، اتحادیه اروپا، یا کشور‌های فرانسه و انگلیس ایجاد نمی‌کردند. گام سوم نیز صرفاً رأی مشورتی ارائه می‌داد، نه رأی الزام‌آور. در گام چهارم هم ایران حق وتو نداشت.»
2. تشکیل شورای سه‌نفره برای رفع اختلافات
اسماعیلی درباره راهکار حل‌وفصل این مسئله توضیح داد: «باید رکنی به‌عنوان رکن رافع اختلاف بین ایران و آمریکا معرفی و تعیین شود که آمریکا، برخلاف گام چهارم که حق وتو داشت و کشور‌های اروپایی نیز از این حق برخوردار بودند، قدرت اثرگذاری مشابه نداشته باشد. پیشنهاد می‌شود یک شورای سه‌نفره تشکیل شود؛ یک نفر از طرف ایران، یک نفر از طرف آمریکا و یک نفر مرضی‌الطرفین که با توافق نمایندگان ایران و آمریکا انتخاب شود. رأی یا نظر این شورا باید الزام‌آور باشد، نه صرفاً مشورتی.»
3. تفکیک رکن سیاسی و فنی در مذاکرات
این پژوهشگر دکتری حقوق بین‌الملل در ادامه با تأکید بر تفکیک رکن سیاسی و رکن فنی در مذاکرات اخیر، افزود: «ضعف برجام در این بود که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به سیاسی‌کاری مشغول شد. آژانس حدود بیست‌وچند گزارش دوره‌ای سه‌ماهه ارائه کرد که دو یا سه مورد از آن‌ها در زمان دولت ترامپ تأیید شد. رکن فنی، یعنی آژانس، به سیاسی‌کاری پرداخت. تعیین ابعاد فنی توسط شورای آژانس اشکالی ندارد، اما رکن حقوقی باید جدا باشد. این رکن حقوقی می‌تواند همان شورای سه‌نفره باشد.»
4. ضرورت تصویب توافق در کنگره
«وجود یک پدیده بسیار شوم در برجام» چهارمین نکته‌ای بود که مورد توجه اسماعیلی قرار گرفت. او این پدیده را «فقدان تضمین عینی» دانسته و گفت: «آنچه در برجام حاصل شد، تضمین ذهنی بود، نه عینی. منظور چیست؟ وقتی قرار است حقوق تضمین شود یکی از ابزار‌های لازم این است که سند توافق‌نامه، همان‌طور که اخیراً شنیده‌ام برخی دوستان گفته‌اند باید به تصویب کنگره برسد. این کار ضمانت اجرا را تقویت می‌کند، برخلاف نظر آقای دکتر ظریف و آقای دکتر عراقچی که معتقد بودند تبدیل توافق به قطعنامه شورای امنیت، یعنی قطعنامه ۲۲۳۱، تضمین را افزایش می‌دهد. خیر، همان‌طور که اشاره کردم، بند معروف اسنپ‌بک یا مکانیسم ماشه، بار حقوقی و سیاسی برجام را افزایش می‌داد. اما تصویب در کنگره می‌تواند تضمین حقوقی مطمئن‌تری فراهم کند.»
5. اجرای گام‌به‌گام تعهدات
یکی از مهم‌ترین ضعف‌های ما در مذاکرات برجام اجرای تمام و کمال و بدون درنگ تعهدات بود. موضوعی که باعث آسوده‌شدن خاطر طرف آمریکایی و در ادامه کارشکنی در اجرای تعهدات شد. اسماعیلی در این باره گفت: «ضعف برجام در این بود که تعهدات به‌صورت گام‌به‌گام اجرا نشد. ما یک‌شبه غنی‌سازی را از ۲۰ درصد به 3.67درصد کاهش دادیم و فعالیت نطنز و فردو را به سطح شبه‌تحقیقاتی و شبه‌پژوهشی، نه پژوهشی واقعی، رساندیم. اما اگر در مذاکرات اخیر تعهدات را گام‌به‌گام اجرا کنیم، مثلاً N تن اورانیوم غنی‌شده را در بازه زمانی یک ماه یا سه هفته، در ازای تعهدات عینی آمریکا، نه تعهدات کلی و مبهم که گره‌ای از کار ایران باز نمی‌کند، کاهش دهیم. اگر قرار است اورانیوم غنی‌شده را به کشور ثالثی تحویل دهیم، نباید همه آن را یک‌جا واگذار کنیم. بلکه یک‌دهم، یک‌پنجم، یا یک‌بیستم آن را در گام‌های متقابل، مانند رفع تحریم‌های اولیه یا ثانویه، تحویل دهیم. این کار تضمین می‌کند که اگر آمریکا نتوانست آنچه مطلوب ماست را محقق کند، برای بازگشت به نقطه صفر مذاکرات، هزینه اقتصادی، مالی و امنیتی سنگینی متحمل نشویم. حرکت گام‌به‌گام می‌تواند یکی دیگر از حفره‌های برجام را برطرف کند تا برخلاف گذشته که تمام تعهدات از رآکتور آب سنگین تا نطنز و فردو، حجم غنی‌سازی و نوع و کیفیت سانتریفیوژ‌ها را در کمتر از دو هفته از بین بردیم طرف مقابل با یک امضا تعهدات خود را بازگرداند و ما بتوانیم گام‌های خود را به‌سرعت بازیابی کنیم.»
6. تقابل رسانه‌ای هوشمندانه با تهدیدات ترامپ
یکی از مهم‌ترین راهبرد‌هایی که باید در مذاکرات پیش‌رو در نظر گرفت، مواجهه رسانه‌ای هوشمند است. اسماعیلی با اشاره به تهدیدات مکرر ترامپ تصریح کرد: «از شنبه هفته قبل تا شنبه گذشته، ترامپ سعی کرد حداقل در فضای رسانه‌ای، این‌گونه القا کند که آمریکا در مذاکرات دست برتر دارد و اگر توافقی حاصل نشود، حمله نظامی حتمی است. راهکار مقابله با این پیچیده نیست. حتی ویتکاف نیز، هرچند نه به‌تندی ترامپ، موضعی مشابه داشته است. به نظر من، در جلسه اول هفته گذشته، ایران باید با قاطعیت بیشتری روی اصول خود پافشاری می‌کرد. یکی از دلایل این است که طرف ایرانی، با وجود تجربه بالای آقای عراقچی، بیش از حد شفاف عمل می‌کند. راهکار چیست؟ آقای عراقچی می‌تواند به‌سادگی توییتی منتشر کند و بنویسد که اگر این تهدیدات، حتی در حد لفاظی سیاسی ادامه یابد، ایران برای تعلیق مذاکرات چاره‌اندیشی خواهد کرد. لازم نیست بگوید مذاکرات تعلیق می‌شود، بلکه تأکید کند که درباره آینده یا تعلیق مذاکرات با دقت بیشتری تأمل خواهد کرد.»
7. شفافیت بیشتر با افکار عمومی ایران
اسماعیلی در پایان با اشاره به تلاش رسانه‌های فارسی‌زبان خارجی برای فضاسازی و تسلط بر روایت اول گفت: «برخی رسانه‌های آمریکایی و پس از آن رسانه‌های فارسی‌زبان خارجی تلاش می‌کنند جزئیات محرمانه دو جلسه اخیر، یعنی دو شنبه گذشته را افشا کنند. بنابراین تیم مذاکره‌کننده باید با افکار عمومی داخل کشور شفاف‌تر صحبت کند و به کلی‌گویی‌هایی مثل «مذاکرات خوب بود» بسنده نکند. از این پس، به‌ویژه با توجه به تجربه، رسانه‌های غربی و خود ترامپ احتمالاً این موضوع را پررنگ‌تر خواهند کرد تا اعتماد افکار عمومی ایران به تیم مذاکره‌کننده تضعیف شود و خودشان مرجعیت رسانه‌ای برای افکار عمومی ایران، حداقل در موضوع برجام شوند. این به تیم ایرانی و اعتماد جامعه به آن آسیب می‌زند.
بنابراین باید یک پرده شفاف‌تر عمل کنند. البته بر اساس خرد حقوقی، کسی معتقد نیست که همه جزئیات مذاکرات باید بدون ملاحظه برای جامعه ایرانی بازگو شود، خیر. اما آنچه می‌توان گفت را باید دسته‌بندی کرد و اخبار دست‌اول از طریق تیم مذاکره‌کننده یا افرادی با جایگاه رسمی در تیم رسانه‌ای دولت ارائه شود. اگر خود آقای عراقچی باشد، چه بهتر. اگر نه، آقای تخت‌روانچی، معاونت حقوقی وزارتخانه یا مشاور رسانه‌ای می‌توانند بخشی از آنچه در مذاکرات رخ می‌دهد، حتی اگر توافقات نهایی نباشد، بلکه اهداف احتمالی باشد را منتقل کنند.
در دو مصاحبه آقای عراقچی، به‌ویژه مصاحبه اول که شنبه هفته قبل بادقت دیدم هیچ نکته‌ای برای جامعه ایرانی ارائه نشده است. این خوب نیست. وقتی دیپلمات احساس می‌کند طرف مقابل، به قول عامه، رکب می‌زند و می‌خواهد افکار عمومی را به دست بگیرد، باید کمی از زبان دیپلماتیک فاصله گرفت و به سطحی پایین‌تر آمد تا خودتان برای جامعه ایرانی تعیین‌کننده باشید، خوراک رسانه‌ای به جامعه بدهید و محرمانه‌ها را تا جایی که منافع ملی اجازه می‌دهد در اختیار جامعه ایران قرار دهید.»
مطالب پیشنهادی
